Датумот цела една генерација го памти како една подоцнежна 11 септември: 4.мај 1980 година, недела, кога на телевизија беше објавена веста за смртта на Тито. Во Сплит играше домаќинот Хајдук против Црвена ѕвезда од Белград кога во 41-та минута преку разгласот нѐ стаса веста. Десетици илјади луѓе плачеа, еден играч колабираше. Спонтано 50 илјади лица се распеаја во еден глас: „Друже Тито, ми ти се кунемо...”
„Титосталгија“
40 години подоцна насекаде во поранешното Титово царство владее „Титосталгија” која не може да се превиди, како што ја нарекува словенечкиот културолошки истражувач Митја Великоња.
Штандови за сувенири и пазари за премети од втора рака се сведоци за трајната приврзаност. Српско одморалиште на автопат е украсено како олтар со безброј икони од Тито. Портрети од маршалот во неговата бела униформа висат по ѕидовите во хипстер барови.
Но, најсилни сведоци за неговиот ‘постхумен живот’ се анонимните анкети и фалбите кои постојано се кажуваат во загреана кафанска атмосфера на сметка на легендарниот претседател на државата и партијата.
„Стариот” како што со респект го викаа додека беше жив, сепак никаде не добива такво признание во официјални рамки. За величање на неговото животно достигнување ниту една од седумте држави кои произлегоа од Југославија, не најде издржана формула.
Спорен спомен во Хрватска
Во Хрватска, неговата родна земја, споменот на државникот и водач на партизаните, е многу спорен. Малото родно местенце на Тито на хрватско-словенечката граница, кое до деведеситите години беше споменик за борбата на партизаните, сега е преиначено во селски музеј, но сепак остана атракција за посетители.
Плоштадот Маршал Тито пред Националниот театар во социјалдемократскиот Загреб го задржа своето име и долго по распадот на Југославија; дури во 2017 година се најде десничарско мнозинство во градскиот совет кое го прекрсти во „Плоштад на Република Хрватска”. Риека и натаму има плоштад Маршал Тито.
Повеќе:
-Критичко соочување со југословенското наследство
-Кога Тито му кажа „Не!“ на Сталин
-100 години Југославија: сакана, мразена, завршена!
За доминантната Хрватска демократска заедница (ХДЗ) маршалот останал не-човек. Партијата наместо да потсетува на Тито, потсетува на неговите жртви. Секоја година водечки политичари па сѐ до поранешни претседатели во австриското погранично место Блајбург учествуваат во прославите во чест на повеќе илјади соработници на Нацистите кои биле убиени по налог на диктаторот по крајот на втората светска војна.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Титовата одисеја?
Во септември 1951. насловната страница излезе во 3 бои. Приказната за „Титовата одисеја“, наречена е „Ничиј слуга во ничија земја“. Во текстот е картата на двата блока и Југославија помеѓу со прашањето: Клучна алка или пукнатина во тврдината?. Авторот пишува: силната Југославија му е потребна на Запад- „засега“- и тоа како комунистичка земја која ја демонстрира слабоста на Источниот блок.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Свежа крв
Насловната страница од октомври 1964. година има посредно врска со Југославија. Станува збор за гастарбајтерите, кои пристигнуваа од Иберискиот полуостров, од Италија, Југославија, Грција и од Турција. „Стројниците на западногерманските работодавачи зујат по континентот за да донесат свежа крв на пазарот на труд“, пишува во текстот.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Моделот се распаѓа
Неверојатно далековиден изгледа текстот од 21. јануари 1980: „Тито е сѐ уште жив“- кој во „Југославија по Тито“ ја гледа следната светска криза? Прогнозата гласи: „Националистичките групи се борат меѓу себе, економскиот замав е запрен, моделот Југославија се распаѓа“. Додуша, не дојде до светска војна, т.е. до судир меѓу Советите и Американците во Југославија, како што се плашеше „Шпигел“.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Големосрпски блок
„Зандана за народот на Југославија: Терор на Србите“ е наслов од јули 1991. по прогласувањето независност на Хрватска и Словенија. Во текстот се потсетува дека 38% Срби живеат во другите југословенски републики и оти Милошевиќ веќе подготвува ново цртање на границите. „Во оваа завршна фаза чукна часот за српската воена мафија во карпата на мултинационална држава да издлаби големосрпски блок.“
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Импотентноста на Западот
„Сликите не се толку утописки, толку слични на Војни на ѕвездите“, како што е случај во Заливската војна која е водена со прецизни бомби, пишува „Шпигел“ на почетокот на јули 1992. Сликите од Југославија се „полни со бруталност и архаична грозоморност“. Се тематизира и „импотентноста“ на западните демократии и ОН за време на оваа, како што ја нарече Милован Ѓилас: „најглупава од сите војни“.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Непожелни
Приказната за егзодусот од Југославија звучи актуелно. Насловот од крајот на јули 1992. гласи: „Бран од Балканот: Кој ќе ги прифати бегалците?“ Зборовите за прифаќањето на стотици илјади босански муслимани можат да се применат и денес: Бегалската трагедија можат да ја ублажат само брзи договори и прифатни контингенти. Но Европската заедница се колеба: секој непожелните ги турка кај некој друг“.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Србите против остатокот од светот
Наредната насловна страница е дури во јуни 1995. На неа „господарот на војната“ Радован Караџиќ со зборовите: „Србите против остатокот од светот“. Повод е заробувањето на 370 Сини шлемови. Интервју даде тогашниот шеф на дипломатијата на СРЈ, Владислав Јовановиќ: „Младиќ е тврдоглав, но способен генерал. Во Титовите школи научи да почитува политички авторитети. Нема да се закачи со Караџиќ“
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Казнено бомбардирање
„Шпигел“ за бомбардирањето на СРЈ во 1999. објавува пет насловни страници едно по друго. Првата е со наслов: „Војна против убивањето- страв од неконтролиран пожар“. Интервенцијата на НАТО е наречена „казнено бомбардирање“, кое Белград треба да го принуди на договор со косовските Албанци. Но се ризикува прелевање на конфликтот посебно во Македонија, но и во Германија, каде има многу Срби и Албанци.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Дебакл на НАТО
Три недели подоцна магазинот пишува за „дебакл на НАТО“, кој со „сѐ повеќе авиони и напади“ се обидува да го зголеми притисокот врз Белград, но се почесто погодува и цивилни цели. Дури тројца новинари во интервју го притискаат шефот на дипломатијата Јошка Фишер, кој се брани од обвинувањата: „За мене војна е војна, а тоа значи дека страдаат луѓе, често невини луѓе. Затоа војната е толку ужасна.“
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Војна за чиста совест
Во наредното издание се најавува „одлуката“- копнена војна или мир. Во остриот текст германското учество во бомбардирањето на СРЈ се критикува како „војна за чиста совест“. Се исмеваат и споредувањето на Милошевиќ и Хитлер и „војничкиот новоговор“ за „колатерална штета“ со заклучок: „Никој сериозно не може да тврди дека војната на Косово е во согласност со повелбите на ОН“.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Mir?
На 7. јуни, три дена пред крајот на бомбардирањето, насловот е „Мир? Цена, ризик, последици“.Канцеларот Герхард Шредер во интервју вели: „Војната никогаш не се исплатува.Но за жал беше неопходна за да се елиминира конфликт, кој инаку би имал далеку потешки последици.“ Дописничката од Белград јавува:„Олеснувањето кај Србите поради претстојниот крај на војната се меша со бесот кон режимот“.
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Најопасен дел од авантурата
Седма насловна страница која е посветена на војната на Косово. Тоа говори колку за Германците беше значаен овој судир- прва „германска војна“ по Хитлер. Шпигел за влегувањето на меѓународните сили на Косово пишува дека тоа е „можеби најопасниот дел од целата балканска авантура на НАТО“.За Милошевиќ пак прашањето: Уште колку царот на Србите може да се задржи на власт? Дали му се заканува пуч?“
-
Насловните страници на „Шпигел“ за Југославија
Пад на последниот бастион
Последната насловна страница на „Шпигел“ за регионот е на 9. октомври 2000., што покажува дека падот на Милошевиќ значеше и пад на интересот на светските медиуми за регинот. Во насловот цитат од Воислав Коштуница: „Денеска пишуваме историја“. Во текстот малку помпезно (и неточно) стои: „Со неосталинистот Милошевиќ, волјата на народот го збриша и последниот комунистички бастион во Европа.“
Автор: Немања Рујевиќ
За основачот на партијата Фрањо Туѓман тоа не беше пречка да го копира стилот на водачот на партизаните до најмал детал на униформата. Ако во земјата прашате кој бил „најголемиот Хрват на сите времиња”, редовно тоа е Тито - пред Фрањо Туѓман.
Меѓу почит и заборавање
Во најголем дел непроменет е угледот на Тито во Босна и Херцеговина и во Северна Македонија. Двете земји, кога Југославија се распадна, помалку по своја волја стекнаа независност. Во Сараево и натаму најголемиот булевар го носи името на Тито, во Скопје има и негов споменик. Словенија кога е во прашање минатото исто како и Хрватска е поделена, но претежно е левичарска, па соодветно позитивна е и сликата за Тито. Во Косово со неговото младо население се чини дека југословенското минато речиси е заборавено. Меѓу постарите Тито, кој против српскиот отпор и помогна да стане автономна провинција и да се развие, и натаму ужива респект.
Поранешниот шеф на Комунистичката партија Махмут Бакали, кој подоцна им се приклучи на националистите, својата дневна соба ја имаше декорирано со слики од Тито. Во Србија односот кон Тито е спротивен. Слободан Милошевиќ, моќникот од 1990те, во јавните настапи целосно го игнорира неговото наследство, театрално ја повлекува почесната стража од неговиот гроб и и ја одзема апанажата на неговата сопруга. За радикалните националисти, Хрватот е омразена личност: ја поттиснувал Србија на сметка на останатите нации.
Како и да е, големо мнозинство жали за распадот на Југославија, така што повеќедеценискиот лидер се уште има силни следбеници. Кон неговата посмртна популарност придонесува и фактот дека ниту една од земјите наследнички не го има угледот на Југославија, ниту на меѓународен план, ниту меѓу своите граѓани.
Тито- амбивалентна легенда
Тито се залагаше за национална самодоверба, чуство кое со него исчезна. Уште во Втората светска војна тој беше мистериозен бунтовник, кој никој не го видел и кој сите го знаат само по партизанското име, легенда, слично како подоцна Че Гевара.
Фактот дека со својата јахта пловел по светките мориња, бил пријател со Вили Бранд, Нехру, Насер и Сукарно и и свирел на пиано на британската кралица Елизабета, дека на неговиот погреб допатуваат сите државници од целиот свет, ги прави горди современиците од сите југословенски националности. По смртта на Тито започнува падот. Добрите времиња како во 60-те и 70-те години, никогаш повеќе не се вратија.
Тито и Јованка Броз, април 1973 година
И историчарите исто така се мачат со Тито. Една голема, прилично сеопфатна биографиjа на Словенецот Јоже Пирјевец достигна голем тираж. Ретко кога оценките на научниот свет од времето по Тито се нешто повеќе од амбивалентни. Признаени се неговиот прекин на односите со Сталин во 1984, неговото залагање за Движење на неврзаните и Третиот свет, како и релативниот либерализам на неговиот режим. Но, на неговото конто се и масовни убиства во непосредниот повоен период и казнениот остров Голи Оток, на кој првично се испраќале антисоветските противници на Тито, а подоцна и други дисиденти.
Проблемот со величањето на Тито е дека ништо не остана од неговите дела. Тој не обезбеди наследник, а распадот на неговата држава започна со неговата смрт. Колку и да беше голем неговиот углед, тој веќе не служи како патоказ.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Цик-цак-облакодери
Овие бетонски монструми се наоѓаат во Коњарник, предградие на Белград. Нивното име на српски е „тестера“, во превод - пила, токму поради тоа што потсетува на неа. Поголемиот дел од бруталистичките градби настана во 1950-те и 1960-те, во време на владеењето на Јосип Броз Тито. Фотографот на Ројтер, Марко Џурица, дел од својата работа му посвети на брутализмот во Титово време.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Јајце од стакло и бетон
Три години по Втората светска војна, Јосип Броз Тито истапи од сојузот со тогашниот Советски Сојуз. Требаше да се обноват градовите разурнати во војната. Тито играше на карта на репрезентативна, но воедно застрашувачка архитектура. Овој бетонски НЛО е белградски „Музеј на воздухопловството“, чиј архитект е Иван Штраус. Изграден е во 1969 година.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Како од научнофантастичен филм
Со зголемувањето на населението во социјалистичка Југославија, растеше и потребата од станбен простор. Бетонските облакодери никнуваа како печурки по дожд. Кулата Генекс во Белград е висока 124 метри и има 30 катови со 184 станови. Наспроти нејзе е вториот дел со 39 катови, кој е поврзан со мост.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Бизарен споменик
На овој споменик на највисокиот врв на Петрова Гора, во центарот на Хрватска, му се заканува распаѓање. Споменикот на востанието на населението од Кордун и Банија го слави и потсетува на отпорот на цивилното население против националсоцијализмот и фашистите.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Машинска естетика
Кога во 2018 година њујоршкиот Музеј на современа уметност ѝ посвети изложба на буталистичката архитектура, тој градежен стил, кого многумина со драго срце би го избришале и би ги урнале градбите, е рехабилитиран. Клиничката болница во загрепска Дубрава потсетува на голема машина. Денес таму своето умеење го тренираат студентите по медицина.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Модерен Музеј на современа уметност
Музејот на современа уметност во Белград почна со работа во 1965 година. За градење на музејот беше распишан идеен натпревар. Избрани беа двајца архитекти - Иван Антиќ и Иванка Распоповиќ, кои реализираа проект со пет изложбени нивоа. Музејот се наоѓа во зелено опкружување и се вбројува во умерените примери на бруталистичката архитектура.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Палата на модерната
Палатата на Србија, поранешната Претседателска палата, е градена од 1947 година, а отворена е во 1961 година. Таа е една од најголемите градби на бруталистичката архитектура во Белград. Посебно интересен е внатрешниот дизајн на салите, кои се разликуваат по републиките на поранешна Југославија. Мебелот, мозаиците и теписите се рачна изработка и по дизајн на познати уметници.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Пофалба на грдотијата
Станбениот комплекс Блок 28 во Нов Белград е познат како „телевизорка“ поради изгледот на прозорците кои потсетуваат на телевизори. Нов Белград никна северно од Дунав, всушност на левиот брег на Сава. Со старите делови на Белград е поврзан со шест мостови. Таков проект на новоградби на зелена површина предизвика голем интерес во светот во тоа време.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Воен споменик
Бетонскиот споменик посветен на битката на Сутјеска во Босна и Херцеговина потсетува на една од најкрвавите битки во Втората светска војна. На воздушниот напад на наци-Германците со 300 бомбардери му се спротивставија 18.000 војници на југословенската народноослободителна војска - без авиони. Споменикот е сместен во долина, во која во поново време на повеќе места имаше лизгање нз земјиштето.
-
Брутализмот во поранешна Југославија
Бескрајна купола
Халата 1 на Белградскиот саем е отворена за јавност во 1957 година. Нејзината купола тогаш беше најголема во светот. Сѐ до денес таа важи како посебен доказ за градежната уметност на поствоената модерна. Силните форми на брутализмот во поново време сѐ повеќе ја будат креативноста на многу инстаграмери - #brutalism е тренд со постојано нови перспективи.
Автор: Сабине Оелце
