Nemačka: 75 godina Osnovnog zakona

„Ljudsko dostojanstvo je neprikosnoveno" – tako počinje član 1. Osnovnog zakona. Ova prva rečenica ustava napisana je pod utiskom besprimerne krivice nacističke Nemačke (1933-1945) koja je odgovorna za Drugi svetski rati ubistvo šest miliona ljudi jevrejske vere širom Evrope.

1949: donošenje Osnovnog zakona

Osnovni zakon je donet 23. maja 1949. istog kada je osnovana Savezna Republika Nemačka - nastala iz tri okupacione zone zapadnih sila pobednica u Drugom svetskom ratu: SAD, Velike Britanije i Francuske. Takozvanu Zapadnu Nemačku, na kojoj je važio Ustav, činio je veći deo nemačke teritorije i stanovništva.

Na istoku se nalazila Sovjetska okupaciona zona iz koje je 7. oktobra 1949. nastala Nemačka Demokratska Republika (DDR), koja je u stvarnosti bila diktatura kojom je vladala Socijalistička partija Nemačke (SED).

S obzirom na podelu Nemačke, majke (4) i očevi (61) Osnovnog zakona svoj rad su smatrali privremenim rešenjem. Povodom 75. godišnjice nemačkog ustava, na to se često podseća. Tako potsdamski istoričar Martin Sabrov kaže: „To uopšte nije trebalo da bude trajni ustav, nego prelazno rešenje, dok celokupni nemački narod ne bude mogao slobodno da donese novi ustav.“

1990: Ustav za ponovno ujedinjenu Nemačku

Istorijski trenutak za to moglo je biti ponovno ujedinjenje Nemačke 1990. Međutim, novi ustav nije donet.

„Iako je pokrenuta debata o svenemačkom ustavu, ova ideja nije uspela da dobije većinu. Glavni razlog je bio: Osnovni zakon se pokazao kao dobar, te je novi ustav bio nepotreban. Htela se stabilnost“, objašnjava politikološkinja Astrid Lorenc sa Univerziteta u Lajpcigu.

1956: Bundesver i slučaj odbrane

Iako nije sačinjen novi ustav, zbog dubokih društvenih i geopolitičkih promena tokom proteklih decenija, Osnovni zakon je promenjen skoro 70 puta.

Posebno kontroverzno je bilo ponovno naoružavanje Nemačke, do kojeg je došlo ulaskom u Severnoatlantski odbrambeni savez (NATO). Osnovni zakon je 1956. radi toga nekoliko puta menjan - kako bi se mogao uspostaviti Bundesver i kako bi se u slučaju oružanog napada na zemlju, ustavom regulisao takozvani „slučaj odbrane“.

1968: Ograničavanje osnovnih prava u vanrednim situacijama

Veoma značajne promene doneli su i takozvani „zakoni o vanrednim situacijama“ 1968. Time je trebalo osigurati sposobnost države da deluje u kriznim situacijama. To se prvenstveno odnosilo na prirodne katastrofe, ustanke i ratove.

Ova ustavna promena omogućila je, između ostalog, angažovanje Bundesvera na teritoriji Nemačke i ograničavanje osnovnih prava građana. U vanrednim situacijama dozvoljeno je i tajno praćenje komunikacija, odnosno prisluškivanje.

1993: ograničavanje prava na azil

Tri godine nakon ponovnog ujedinjenja Nemačke, 1993. i pravo na azil je ozbiljno ograničeno, a Osnovni zakon je promenjen. Povod je bio nagli porast zahteva za politički azil, što je dovelo do velikih društvenih tenzija i porasta desnog ekstremizma.

Od te reforme je moguće deportovati strance u zemlje koje su klasifikovane kao „sigurne zemlje porekla“. Nedavno su na ovu listu dodate Gruzija i Moldavija.

2009: dužnička kočnica protiv zaduživanja države

Kako bi se ograničilo zaduživanje nemačke države, 2009. je uvedena takozvana „dužnička kočnica“ koja je ugrađena u Osnovni zakon. Njom se ozbiljno ograničava godišnje zaduživanje. Izuzeci su dozvoljeni samo u slučaju prirodnih katastrofa kao što je bila poplava u dolini reke Ar ili nepredvidive krize poput pandemije korona-virusa.

Nakon izbijanja agresorskog rata Rusije protiv Ukrajine februara 2022. radi posebnog fonda pomoći za Ukrajinu i, pre svega, nabavke naoružanja - Savezna vlada je 2023. suspendovala kočnicu duga. Budući da će Nemačka i 2024. biti suočena sa ekonomskim problemima i manjkom investicija, mnogi sada zahtevaju generalno popuštanje dužničke kočnice.

Ustavne promene samo uz dvotrećinsku većinu

Za svaku promenu Osnovnog zakona važi sledeće: To je moguće samo ako se slože dve trećine članova oba doma nemačkog parlamennta, Bundestaga i Bundesrata. Time želi da se spreči da ustav postane igračka za dnevnopolitičke kalkulacije. Pre svega, radi se o zaštiti demokratije od potencijalnih neprijatelja - jer, njima bi bilo zaista lako kada bi ustavne promene mogli da donesu prostom većinom. Na taj način bi brzo mogao biti narušen princip vladavine prava.

Sve u svemu, Osnovni zakon, koji je više puta menjan, dokazao se tokom 75 godina postojanja - oko toga se u velikoj meri slažu stručnjaci. Nemački ustav na međunarodnom nivou takođe uživa dobru reputaciju i služio je kao model za mnoge zemlje sa istorijom diktature.

Osnovni zakon je prilično popularan i među Nemcima, kako je pokazala studija Merkator Foruma za migracije i demokratiju na Univerzitetu u Drezdenu: čak 81 posto anketiranih smatra da se Osnovni zakon dokazao, a samo šest posto su suprotnog mišljenja.

Nedostatak veze sa mirnom revolicijom u DDR-u

Astrid Lorenc, koja je rođena u DDR-u, i dalje se bavi pitanjem: „Da li su izvučene pouke u ustavnoj debati tokom nemačkog ujedinjavanja?" Sa njene tačke gledišta, odgovor na to je vrlo jasan: „U Osnovnom zakonu jedva se nazire veza sa istorijom Istočne Nemačke i mirnom revolucijom."

Direktorka Savezne fondacije za suočavanje sa diktaturom SED-a, Ana Kaminski, želi i inače širi pogled na Osnovni zakon: „Godišnjica bi takođe trebalo da  bude povod da se prisetimo da je u Sovjetskoj okupacionoj zoni i DDR-u uvek bilo hrabrih ljudi koji su rizikovali svoju egzistenciju ili čak živote, tražeći prava i slobode koje su postojale na Zapadu i za istočni deo Nemačke."