„Čelični kancelar“ Oto fon Bizmark

Mnogi Nemci poistovećuju lik Bizmarka sa slikom koja prikazuje krunisanje nemačkog cara Vilhelma I u dvorcu u Versaju. U centru slike nije car, već Oto fon Bizmark u beloj uniformi. Bilo je to 18. januara 1871. To je datum uspostavljanja jemačkog carstva. Pod vođstvom Pruske tada se ujedinilo 25 nezavisnih država. Upravo se Bizmarkovoj politici pripisuju zasluge za prevazilaženje ustrojstva u kojem su Nemci bili „rasuti“ u nizu malih država. Njemu u čast, širom Nemačke danas se nalaze brojni spomenici, po njemu se zovu ulice, trgovi.

Učenici u školama uče da je Bizmark bio taj koji je tokom obavljanja funkcije kancelara od 1871. do 1890. uveo opšte pravo glasa, ali socijalne sisteme poput zdravstvenog, penzionog i osiguranja za slučaj nezgode.

Ipak, ima i onih koji Bizmarka vide kao kancelara sa šlemom na glavi, kao nekog ko je utro put nemačkom militarizmu. U svakom slučaju, tek su ratovi protiv Danske (1864), Austrije (1866) i Francuske (1870/71) otvorili put ka stvaranju nemačkog carstva. Sva ta tri rata pripremio je Bizmark koji je tada bio premijer Pruske. Kritičari ukazuju da je taj političar odan konzervativnim vrednostima progonio socijaliste, da je odgovoran za nerazvijenu parlamentarnu kulturu tokom čitavog 19, pa i u ranom 20. veku, i za uspostavljanje nemačkih kolonija u Africi i Aziji.

„Superheroj“ ili „supernitkov“?

„Bizmarka ne bi trebalo toliko posmatrati kroz prizmu pozitivnih ili negativnih epizoda u istoriji nemačke nacije“, smatra istoričar Kristof Non, koji je napisao i knjigu o prvom nemačkom kancelaru. „Formiranje nemačkog carstva nije bio proces u koji su bili uključeni samo Nemci. U tom dugotrajnom, političkom procesu bilo je puno aktera, kako u Nemačkoj, tako i u inostranstvu. Bilo je stvari koji su oni učinili, odnosno nisu učinili – da bi zaustavili taj proces“, kaže Non.

Bizmark, na primer, nije jedini krivac za izbijanje tri spomenuta rata. On inače nije bio oficir i mnogo više je verovao u diplomatiju. Slično misli i istoričar Arnd Bauerkemper sa Slobodnog univerziteta u Berlinu: „Bizmark je tek u svojim memoarima objavljenim 1890. sam sebe delimično stilizovao kao 'ratnog kancelara'. Ipak, Bizmark nikada nije sumnjao u legitimnost pokretanja rata.“

I jedan i drugi istoričar, međutim, ističu da prvi nemački kancelar, nakon okončanja procesa ujedinjenja, više nikada nije tražio da neko područje pripadne Nemačkoj, već da je sledio umerenu spoljnu politiku i koncentrisao se na privredni razvoj zemlje.

Paradoks kolonijalne politike

Kako se u tu sliku uklapa nemačka kolonijalna politika? Bizmark je uvek ponavljao da „Nemačkom carstvu nisu potrebne kolonije“. A onda je, 15 godina nakon ujedinjenja, u Africi i Aziji uspostavio „zaštićena područja“.

„Kolonije nisu bile bitne. Kolonije su bile sredstvo za postizanje drugih ciljeva u borbi koja se vodila u Berlinu“, uveren je istoričar Non. Konzervativni Bizmark želeo je da oslabi pozicije političkih protivnika, liberala i njihovog simpatizera – princa naslednika Fridriha. Liberali su bili bliski britanskoj kruni, koja je vodila aktivnu kolonijalnu politiku. Da bi oslabio taj savez, Bizmark je 1884. i 1885. popustio pred zahtevima da se uspostave i nemačke kolonije. Ipak, liberali su nakon izbora 1885. bili oslabljeni, a iste godine princ Fridrih je obećao da će i nakon smrti cara Vilhelma, Bizmark ostati na funkciji. „Od tog trenutka Bizmark je i okončao politiku uspostavljanja novih nemačkih kolonija“, kaže Non. Njegov kolega Bauerkemper dodaje: „Na taj način hteo je da smanji napetosti sa ostalim evropskim silama.“

Gušenje demokratskog razvoja u korist konzervativaca

Unutar same Nemačke, Bizmark nije uvek bio za smanjenje napetosti, niti je uvek bio za dijalog. Nemačko carstvo bilo je parlamentarna monarhija, ali parlament nije imao velikog uticaja na politiku. Bizmark je na razvoj stranaka bliskih radnicima gledao kao na „opasnost po carstvo“. Posebnim zakonom praktično je zabranio rad socijaldemokratskih stranaka. Povod za uvođenje zdravstvenog i penzionog osiguranja bio je upravo posledica takve politike. „Socijalne reforme uvedene su kako bi se smanjila podrška socijaldemokratama i obezbedila podrška i lojalnost većine stanovništva i radnika novoj državi“, kaže Bauerkemper.

Kako bi se obezbedila vlast cara i plemstva, tadašnji nemački ustav nije propisivao da parlament ima uticaja na donošenje konačnih političkih odluka. „Nije uspostavljena parlamentarna kultura postizanja kompromisa i traženja rešenja koje bi zadovoljilo sve strane“, rezimira Bauerkemper. Bizmark je bio jedan od autora prvog ustava i zato istoričar Kristof Non smatra da on nosi deo odgovornosti za to što parlament od uspostavljanja Carstva 1871. pa sve do proglašenja Vajmarske republike 1918. godine nije imao istinsku političku odgovornost. „Nakon što je parlament 1918. zaista preuzeo vlast u zemlji, bilo je teško rešiti se tog mentaliteta po kome odgovornost ne postoji“, kaže Non.

Bizmark kao garant mira i blagostanja

Bez obzira na sve, demokratski izabrani političari ovih dana obeležavaju 200 godina od rođenja prvog kancelara Carstva. Slika o Bizmarku se u proteklih 30, 40 godina promenila u pozitivnom smeru, tvrdi Bauerkemper. Njegov kolega Non povlači paralelu između ujedinjenja Carstva 1871. i nemačkog ujedinjenja 1990. godine. I u jedno i u drugo vreme u Evropi je porasla bojazan da Nemačka ima nameru da se dalje širi. Kao i 1871, tako je Nemačka i 1990. poslala jasnu poruku da nema nikakvih teritorijalnih pretenzija. „To je ista politika čiji cilj je poboljšanje odnosa sa susedima. Bizmarkovo najveće spoljnopolitičko dostignuće je što nakon ujedinjenja 1871. godine, novoosnovano Nemačko carstvo više od 40 godina nije vodilo nikakve ratove.“