Czy „Wygnańcy” Piskorskiego psują Niemcom dyskusję o pamięci historycznej?

Niektórzy twierdzą, że książka Jana Piskorskiego jest przełomowa, inni, że prowokacyjna. - Ta publikacja zamyka lukę w literaturze dotyczącej tematyki przymusowych przesiedleń, bo opowiada historię wypędzeń 'od dołu', z perspektywy ofiar - mówi znawca tematu przymusowych wysiedleń, historyk Klaus Bade z Osnabrueck. Piskorski pisze o "wspólnocie wysiedleńców", opuszcza czas i miejsce, katapultując dyskusję z okresu wojny prosto do XXI wieku. To świeże spojrzenie na zakurzoną dyskusję o wypędzeniach zachwyca niemieckie media. Już dawno publikacja polskiego autora nie wywołała w Niemczech takiego echa.

Klaus Bade zauważa, że spojrzenie Piskorskiego pozbawia sensu "konkurencję między różnymi grupami wypędzonych - niemieckich, polskich i w innych krajach" oraz ich roszczeniową postawę. Patrząc na wypędzenia w szerszym konteście i z perspektywy ofiar, kruszy się mit wyjątkowości przymusowych wysiedleń Niemców, o których stale mówi Erika Steinbach.

Pikantny epizod berliński

W kontekście tej dyskusji zaciekawia aktualny epizod wokół planowanej prezentacji książki w Berlinie. Przed rokiem wyszło z takim pomysłem kilku pracowników Muzeum Historii Niemiec (DHM) oraz związanej z nim instytucjonalnie rządowej Fundacji "Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie" - tej samej, która buduje w Berlinie Centrum Dokumentacji Wypędzeń. Pomysł pojawił się zaraz potem, jak Fundacja zorganizowała prezentację książki pt. "Regulaminowy transport" Raya M. Douglasa, dotyczącą wyłącznie przymusowych przesiedleń Niemców po II wojnie światowej. Książka Piskorskiego daje inne spojrzenie - z dala od narodowej perspektywy i w europejskim kontekście.

Po blisko roku planowania prezentacja miała się odbyć w bieżącym tygodniu (14.10.) w Muzeum Historii Niemiec w Berlinie. Dwa miesiące przed tym terminem dyrektor Fundacji Manfred Kittel wycofał się jednak z imprezy. - Byliśmy bardzo zaskoczeni - mówi rzecznik wydawnictwa Siedler, który w międzyczasie przeniósł prezentację książki z Berlina do Stuttgartu. Manfred Kittel przekonuje w rozmowie z DW, że "zdecydowały kwestie organizacyjne".

- Termin prezentacji nie pasował ekspertom, których zaprosiliśmy do dykusji, mówi - Europejskie ujęcie tematu przez Piskorskiego jest bliskie Fundacji, ale nie ma powodu do pośpiechu. Kittel proponuje późniejszy termin, jednak już nie na dyskusję poświęconą tylko tej książce, lecz "także dalszym aktualnym publikacjom". Zapytany o ocenę Piskorskiego mówi, że "stawia on odważne tezy". Jego ulubiona to ta, "iż wypędzenia są solą w historycznej zupie."

Czy Piskorski psuje Niemcom politykę pamięci?

Na razie o berlińskim epizodzie dyskutuje się za zamkniętymi drzwiami. Dziś (17.10.) będzie on przedmiotem spotkania 15-osobowego międzynarodowego gremium rady naukowej doradców Fundacji Wypędzenie, Ucieczka, Pojednanie w Berlinie. Międzynarodowy skład rady ma gwarantować szersze europejskie spojrzenie na planowaną wystawę. Wycofanie się szefa Fundacji z prezentacji książki Piskorskiego wywołuje wśród członków rady mieszane uczucia.

W gremium zasiada też dwóch Polaków: Krzysztof Ruchniewicz z Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy Brandta we Wrocławiu i Piotr Madajczyk z Instytutu Studiów Politycznych PAN. Madajczyk dostrzega problem. - Fundacja postawiła się w bardzo niezręcznej sytuacji. Skoro prezentuje się książki o wypędzeniach Niemców, a rezygnuje z prezentacji szerszej perspektywy, to pojawiają się oczywiste pytania - mówi.

Ambitny szpagat

Przewodniczący rady naukowej Stefan Troebst z Uniwersytetu w Lipsku próbuje dokonać szpagatu. Z jednej strony zaznacza, że rada jako gremium doradcze nie ma nic wspólnego z "działalnością operacyjną" Fundacji, ale zaraz potem mówi wprost, co mu się nie podoba. - Piskorski pisze we wstępie do niemieckiego wydania, że je specjalnie zaktualizował, ale pomija w bibliografii najnowsze pozycje, jakie ukazały się na ten temat (dod. red.: także autorstwa członków rady naukowej doradców Fundacji). To nie idzie w parze ze standardami naszej dyscypliny - mówi Troebst.

- Dla mnie to tylko pretekst i przejaw konkurencji, komentuje Klaus Bade . - Jeżeli się uważa, że to deficyt, to prezentacja książki jest najlepszą okazją do wytknięcia błędów, na tym polega dyskurs, mówi historyk. - Piskorski pisze w potrójnej roli, jako historyk, krytyk ideologii i narrator - dodaje.

Argumenty Stefana Troebsta zaskakują też z innego powodu. Przewodniczący rady naukowej doradców Fundacji nie ukrywa bowiem ambicji i porównuje się do najwyższej światowej półki - Memorial Holocaust Museum w w Waszyngtonie. - Jego otwarcie również poprzedzały trudne dyskusje, ale od momentu, gdy zaczęło działać, o wszystkim zapomniano, a placówka jest dziś najważniejszym miejscem badań w swojej dyscyplinie, mówi Troebst. - Dla naszej rady doradczej jest to punkt odniesienia - mówi. Innymi słowy szef rady naukowej Fundacji widzi potencjał, by przyszłe centrum w Berlinie stało się wiodącą placówką badawczą przymusowych przesiedleń na świecie.

Wyzwania na dziś

Teoretycznie ambicje są godne uwagi. Wysokie loty oznaczają jednak szersze horyzonty niż te narodowe. Książka Piskorskiego pokazuje, że dla Berlina to nie jest takie łatwe. - Ta debata stawia Niemców przed zupełnie nowym wyzwaniem, uważa Klaus Bade. - Jeżeli spojrzenie, jakie prezentuje Piskorski, potraktowanoby poważnie, to trzebaby wyciągnąć wnioski z przeszłości i przenieść je na dzisiejsze warunki - mówi historyk - Wtedy powinniśmy też mówić o uchodźcach z Syrii czy Afryki, że to wypędzeni i w niemieckich uszach debaty o historii nabrałyby nowego kontekstu. Skorzystaliby wszyscy.

To, że pomysł Badego wcale nie jest abstrakcją, pokazują reakcje niemieckich mediów. - W przeciwieństwie do Polski, gdzie debata nad "Wygnańcami" toczyła się wokół przeszłości, Niemcy dostrzegają jej aktualność. Najwięcej uwagi poświęcają tej części, w której porównuję los ofiar wcześniejszych wysiedleń do sytuacji tysięcy uchodźców próbujących się dziś przedostać do Europy - mówi Piskorski. Ta debata spełnia jednak jeszcze jeden cel: otwiera niemieckiej opinii publicznej drzwi do hermetycznej debaty historyków. Konfrontacja z przymusowymi przesiedleniami z dala od narodowych perspektyw prowokuje pytania aktualne dziś i pokazuje, jak trudno wobec fenomenu wymuszonych migracji nadal znaleźć odpowiedzi. Na taką dyskusję Fundacja Wypędzenie, Ucieczka, Pojednanie najwyraźniej nie była przygotowana. To, jak ją potraktuje, będzie ważnym sygnałem. Niedoszła prezentacja "Wygnańców" w Berlinie jest tylko epizodem, bo promocja książki w innych miastach odbywa się bez przeszkód. Fundacji chodzi jednak o więcej.

Róża Romaniec, Berlin

red. odp.: Elżbieta Stasik