80. urodziny Jürgena Habermasa

O Jürgenie Habermasie mówi się, że jest przykładem filozofa politycznego. Słusznie, ale – czy mogło być inaczej? Podobnie jak Martin Walser, Günter Grass, Siegfried Lenz, Ralf Dahrendorf i wielu innych intelektualistów i artystów Republiki Federalnej, Habermas dojrzewał w cieniu narodowego socjalizmu. Sukces i klęska III Rzeszy odcisnęły piętno na jego poglądach naukowych i postawie moralnej. Można by rzec, że niemal wszystko, co mówił i pisał, było poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie: co i jak zrobić, aby nigdy już nie doszło do powtórki zbrodni hitleryzmu, w którym widział wcielenie totalitaryzmu w jego najbardziej brutalnym i prymitywnym wydaniu.

Teoria racjonalności komunikacyjnej

Zdaniem Habermasa problemy, z którymi borykają się wysoko rozwinięte państwa przemysłowe leży w sferze komunikowania się w społeczeństwie, a nie pracy i produkcji. Do tego wniosku doszedł słuchając wykładów Hansa-Georga Gadamera, który w swym najważniejszej dziele „Prawda i metoda: zarys hermeneutyki filozoficznej”, podkreślał znaczenie mowy i komunikowania się jako podstawowego narządzia poznania struktur rządzących życiem ludzi i społeczeństw we wszystkich jego przejawach. Habermas zdecydował się pogłębić i rozwinąć tę teorię. Dlatego obok filozofii studiował także germanistykę, psychologię i ekonomię. Obronioną w 1961 roku pracę habilitacyjną poświęcił masmediom. Pracował wtedy także jako dziennikarz, aby to, o czym pisał jako naukowiec, poznać także „od kuchni”.

Rozum komunikacyjny

Jako naukowiec Habermas dążył do syntezy możliwie wielu kierunków w filozofii, psychologii, socjologii i ekonomii. Twierdził, że tylko tak można odpowiedzieć na pytania, które niesie życie. Sprzeciwiał się próbom jego atomizacji i zaszeregowania, będącecgo namiastką uporządkowania. Teorie cząstkowe uznawał za nieprzydatne do rozwiązywania problemów ogólnych. Postawił sobie za cel stworzenie teorii, która - spełniając standardy nauki - byłaby mogłaby usprawnić życie publiczne we wszystkich jego wymiarach w oparciu o jedno kryterium podstawowe.

Tak narodziła się idea „rozumu komunikacyjnego” i oparta na niej teoria „postępu obiektywnego rozumu”, który utożsamiał z postępem społecznym opartym na stosowaniu zasady swobodnego dialogu i dobrowolnych uzgodnień między podmiotami życia publicznego. Główna rola przypadała tu językowi, w którym, jak pisał, zawsze zawarty jest ukryty ideał ładu społecznego. Badania języka zaprowadziły go teorii polityki i teorii prawa. Przy czym prawo powinno – jak twierdził – uzupełniać moralność ukształtowaną na bazie komunikacji językowej.

Filozof państwowy czy anarchista?

Mnogość zainteresowań, imponujący dorobek naukowy i hermetyczny nierzadko język sprawiły, że Habermas wcześnie zaczął być postrzegany jako naukowiec spoglądający na świat z wyżyn przysłowiowej „wieży z kości słoniowej”. Jego komentarze do wydarzeń aktualnych, w połączeniu z wciąż rozwijaną teorią, uczyniły zeń „niemieckiego filozofa państwowego”. Był to gorset, z którego starał się wyzwolić, tak jak Günter Grass konsekwentnie stara się unikać etykietki „oficjalnego pisarza Republiki Federalnej”. Już w latach 50. ubiegłego wieku Habermas opowiadał się za dogłębną reformą niemieckiego szkolnictwa wyższego.

Przyczepiono mu za to później łatkę duchowego inspiratora rewolty studenckiej 1968 roku. Sam ją odrzucił, określając przywódcę zbuntownach studentów Rudiego Dutschke mianem „lewackiego faszysty”. W latach 80. wdał się w słynny „spór historyków”. W latach 90. wypowiadał się krytycznie o negatywnych następstwach głobalizacji. W dziesięć lat później zajął równie krytyczne stanowisko w dyskusji na temat eugeniki, zwalczania międzynarodowego terroryzmu, a ostatnio – światowego kryzysu gospodarczego.

Wielki filozof i zwykły człowiek

Książki Habermasa przetłumaczono na ponad 30 języków. Trudno zliczyć, ile zebrał nagród, wyróżnień i doktoratów honoris causa. Można go znaleźć w każdej encyklopedii. Mniej znane jest jego życie prywatne, które ceni sobie najbardziej. Od 1955 roku jest żonaty z Ute Wesselhoeft, z którą ma troje dzieci. Państwo Habermasowie mieszkają nad jeziorem Starnberger See.

(pa/bs/dw/dpa)