سویه‌های پژوهش در دین‌شناسی
۱۳۸۸ اردیبهشت ۲۰, یکشنبه
دین‌شناسی را مجموعه پژوهش‌های تجربی، تاریخی و سامانمند درباره‌ی دین و دین‌ها می‌دانند. این رشته‌ی علمی دربرگیرنده‌ی سویه‌های گوناگون پژوهشی در زمینه‌ی پدیده‌های دینی است.
به طور معمول میان "دین‌شناسی تاریخی" و "دین‌شناسی سامانمند (سیستماتیک)" تمایز می‌گذارند. پژوهش در "دین‌شناسی تاریخی" معطوف است به تحول دین در طول تاریخ که به معنای بُرش دین در درازنای تاریخ است. در حالی که "دین‌شناسی سامانمند" بیشتر جنبه‌های عمومی و ریخت‌‌شناسی دین را بر اساس اسناد و شواهدی که دین‌شناسی تاریخی در اختیارش می‌گذارد، برمی‌رسد. برعکس نیز، دین‌شناسی سامانمند یک رشته معیارها و مقوله‌ها را که برای درک گوناگونی تاریخی دین ضروری است، مهیا می‌سازد.
از آخرین دهه‌های سده‌ی نوزدهم که رشته‌ی دین‌شناسی خود را مستقل کرد، زیررشته‌های مختلفی ذیل آن شکل گرفتند. تا آن زمان، تاریخ دین بیشتر در بررسی‌های زبانی و متنی−تاریخی (فیلولوژیک) محدود مانده بود. اما از اوایل سده‌ی بیستم دین‌شناسی سامانمند مبانی خود را یافت.
پدیدارشناسی دین
"پدیدارشناسی دین" مفهومی است که در آغاز سده‌ی بیستم برای آن اهمیت بسیار قائل بودند و گاه این نام هم‌معنا با "دین‌شناسی سامانمند" به کار می‌رفت. ولی هدف "پدیدارشناسی دین" نظم‌بخشی سامانمند به پدیده‌های دینی و تعیین مضمون‌های دینی است، تا بدین‌گونه بتوان به فهم "سرشت" دین دست یافت.
در نیمه‌ی دوم سده‌ی بیستم، "پدیدارشناسی دین" در شکل سنتی خود با موجی از انتقادها رو به رو شد. رهیافت‌های جدید نگاه خود را بیشتر معطوف به پرسش درباره‌ی انگیزه‌ها و رویکردهایی کردند که انسان را وامی‌دارد به پدیده‌ها معنایی دینی بدهد و خود را در برابر این پدیده‌ها موظف حس کند، بی‌آنکه پرسشی در او برانگیخته شود.
جامعهشناسی دین
"جامعهشناسی دین" به پرسش‌هایی درباره‌ی رابطه میان دین و جامعه می‌پردازد. عنوان "جامعهشناسی دین" را نخستین مرتبه جامعه‌شناس آلمانی ماکس وبر در آغاز سده‌ی بیستم در رابطه با نقش دین در جامعه‌های مدرن و پیچیده مطرح کرد. پرسش‌ها پیرامون رابطه‌ی دین و شکل سازمان‌های اجتماعی، دین و سیاست، دین و لایه‌های اجتماعی و یا دین و خانواده، و یا مفهوم‌‌هایی چون "سکولاریزاسیون"، "بنیادگرایی" و "دین مدنی" از جمله موضوعهایی هستند که در حوزه‌ی "جامعهشناسی دین" می‌گنجند.
قوم‌شناسی دین
"قوم‌شناسی دین" در وهله‌ی نخست به پژوهش در دین‌هایی دست می‌زند که در گذشته‌ها از حوزه‌های فرهنگی عاری از متن برخاسته‌اند. این زیررشته از جایگاه نظری، از جمله به تحلیل اسطوره‌ها می‌پردازد که بیشتر شکل روایی دارند و قابل مقایسه با "متن‌های مقدس" دینی هستند.
تحقیق در زمینه‌ی شیوه‌ی اجرای آیین و مراسم دینی، در ارتباط با سرشت قدسی که به اسطوره‌ها داده می‌شود، صورت می‌گیرد.
روان‌شناسی دین
شناخت رابطه‌ی فرد با دین موضوع اصلی "روان‌شناسی دین" است. این زیررشته‌ی دین‌شناسی در پژوهش‌های خود از این نقطه عزیمت می‌کند که دین − به ویژه در سطح تجربه‌ی دینی و کردمان دینی − در تجربه‌ی فردی انسان دارای جایگاه خاص خود است. هم سویه‌های "روان‌شناسی تجربی" و هم "روان‌شناسی اعماق" در شکل‌‌گیری این زیررشته نقش بسیار داشته‌اند. در پژوهش‌های اخیر، این روان‌شناسی تجربی دین است که با روش‌های کمی و کیفی خود اهمیت فزاینده می‌یابد.
امروزه در کنار زیررشته‌های سنتی در حوزه‌ی دین‌شناسی، گستره‌‌های دیگری نیز به موضوع پژوهش بدل شده‌اند. از جمله "جغرافیای دین" که به رابطه میان دین و محیط زیست می‌پردازد؛ "زیبایی‌شناسی دین" که رابطه‌ی پیچیده میان دین و فرایند‌های ادراک را برمی‌رسد؛ "اقتصاد دین" که نگاهش را به رابطه میان کنش‌های دینی و نقش و پیامدهای آن در حوزه‌ی اقتصاد دوخته است.
نقد دین و فلسفه‌ی دین را نیز باید از دیگر عرصه‌های پژوهش در دین دانست، هر چند که تفاوت‌های روشی میان دین‌شناسی و فلسفه وجود دارد.
رابطه‌ی الهیات و دین‌شناسی
به ویژه رابطه میان الهیات و دین‌شناسی بسیار مناقشه‌برانگیز است. هر چند که یک رشته زمینه‌های مشترک، دین‌شناسی را به الهیات پیوند می‌زند، ولی روش دین‌شناسی باید عینی و عاری از ارزش‌های پیش‌فرض‌گرفته باقی بماند و خود را از محدوده‌ی نفوذ دین و دین‌ها خارج نگاه دارد. این در حالی است که الهیات از یک پیش‌فرض ثابت حرکت می‌کند و می‌خواهد دین را در چارچوب دریافت‌ها و تجربه‌ی دینی خود تحلیل کند.
یک وظیفه‌ی دین‌شناسی این است که به ویژه آنگاه که دین در چارچوب "مناقشه‌های فرهنگی" به کانون افکار عمومی کشانده می‌شود، به طور عینی و بدون پیش‌داوری به تحلیل آن بنشیند.
برای شناخت بیشتر و همه‌سویه‌تر در زمینه‌ی تمامی موضوعهایی که در بالا بدان اشاره شد، می‌توان رجوع کرد به کتاب "درآمدی بر دین‌شناسی" به زبان آلمانی، نوشته‌ی کلاوس هوک. نویسنده استاد رشته‌ی "تاریخ دین − دین و جامعه" در دانشگاه روستوک آلمان است.
نویسنده: داود خدابخش
تحریریه: بهنام باوندپور
مشخصات کتاب:
Klaus Hock: Einführung in die Religionswissenschaft. Darmstadt, WBG Verlag 2008.