Šta je ostalo od mađarskog ustanka?

DW: Iz Mađarske je1956. u druge evropske zemlje pobeglo oko 200.000 ljudi. Danas, 60 godina kasnije, premijer Viktor Orban izoluje Mađarsku od izbeglica, uprkos tom istorijskom iskustvu. Kako objašnjavate takvo ponašanje?

Đerđ Daloš: Mađarsko društvo se 1956. pobunilo protiv staljinističke vlasti s ciljem da povrati minimalnu nacionalnu nezavisnost i da se izbori za humaniji i socijalniji oblik socijalizma. Zapad je to tada pozdravio – još je bio Hladni rat, a svaka pobuna na istoku bila je plus za Zapad. Ne samo političari, već i cela zapadnoevropska društva veoma lepo su primila Mađare. Bilo je (1956.) čak i okupljanja po školama na Zapadu jer su Mađarsku videli kao svetlu tačku. Mađari su bili heroji i borci za slobodu, ustanak je bio sasvim u znaku pripadnosti Evropi. Mađari pak nisu razmišljali o tome da je civilizovani deo Evrope morao da poravna dug prema narodima koji su izvukli deblji kraj, jer su morali da žive u sovjetskoj sferi uticaja. Tako je integracija mađarskih izbeglica bila uglavnom pozitivna.

Ali, zar ne bi, baš zbog toga, mađarska vlada morala danas da pomogne izbeglicama. Zašto se to ne događa?

Da, Mađarska ima čisto moralnu obavezu. Međutim, Orban misli drugačije – ali ne i celo mađarsko društvo. I način na koji se on ponaša u vezi sa izbeglicama, ima vrlo malo veze s interesima Mađarske. Prvo, ove izbeglice nisu htele da ostanu u Mađarskoj koja je za njih samo tranzitna zemlja. Drugo, Mađarska je dobila mnogo finansijske pomoći od EU. Ne mislim da to jednostavno može da se uzme, a da se obaveze ne ispune.

Orban je tu kampanju mržnje iskoristio kao sredstvo unutrašnje politike. On želi da prodrma narod i da proširi svoju vlast. Da bi stvorio jedinstvo nacije, potreban mu je bauk, neprijatelj. Čak i pre Orbana, radikalna desnica koristila je Rome kao bauk. Sada su to s jedne strane izbeglice, a s druge, to je EU. U svom govoru povodom obeležavanja mađarskog ustanka, Orban je upozorio na „sovjetizaciju Brisela". Paralela, odnosno poređenje Brisela sa Moskvom i ranije je bio deo rečnika ekstremne desnice, fašista. Zato je tu pre svega reč o sprovođenju navodno nacionalnih interesa u Evropskoj uniji, koja, navodno, Mađarskoj želi nešto da nametne.

Šta mislite o tvom poređenju?

Naravno, možemo da kritikujemo Evropsku uniju. Takođe, možemo da kritikujemo politiku EU i Nemačke prema izbeglicama. Ali to je kritika i ne možete da pravite poređenja sa diktatorskim sistemom, koji svoje viđenje sveta nameće desetinama drugih zemalja.

Šta se onda stvarno krije iza onoga što Orban želi da postigne „bedemom protiv muslimana" u Mađarskoj?

To je igra sa istorijskim strahovima. Mađarska i neke druge zemlje na istoku su u 16. i 17. veku više od stotinu godina bile delimično pod osmanlijskom vlašću. Ali to nije bilo samo negativno. Otomansko carstvo nije nikoga primoravalo na islam. To je istorijska romantika, s kojom se on ovde poigrava. Međutim, to nije pravi problem u Mađarskoj, već to da siromaštvo nije smanjeno, uprkos ogromnom bogatstvu malog sloja privrednika i političara. Plus loše stanje u zdravstvu i obrazovanju. A tu su i mađarske ekonomske izbeglice. U poslednjih sedam do osam godina i do 500.000, uglavnom mladih ljudi, napustilo je zemlju, jer nisu mogli da nađu odgovarajući posao. A vlada se sad hvali da imamo nezaposlenost od samo četiri do pet odsto. Nacionalistička kampanja služi cilju da se skrene pažnja sa stvarnih problema mađarskog društva.

Šta bi pomoglo da se Orban odvrati sa tog kursa?

Problem je u tome što Evropa nije jedinstvena. Često ne postoji ni minimum konsenzusa. Evropska unija mora da nastupa jedinstvenije i pre svega mora da bude više upoznata sa unutar-evropskim problemima. Uostalom, osim Mađarske, mnoge zemlje – Grčka, Portugalija, Španija – imale su diktature i danas imaju probleme koji skandinavskim zemljama recimo nisu poznati.

Novac kao subvencija jeste teorijski korisna stvar, ali uvek bi trebalo biti oprezan ko taj novac dobija. Ako u Mađarskoj sagledate mafijaške strukture, možete te pare odmah da bacite kroz prozor. Prava kontrola u zemlji jednostavno zavisi od saradnje i mislim da bi s tim u vezi bio potreban novi Evropski kongres.

U kojoj meri mađarski ustanak ima ulogu u kolektivnom pamćenju današnje Mađarske?

Kao i sve što je u vezi sa velikim revolucijama i događajima. S jedne strane, postoji ritualizacija, velike formalne ceremonije, koje međutim više legitimišu postojeći sistem. To je loša tradicija. Drugo, Mađari nisu u stanju da to zajednički proslavljaju – već podeljeni po strankama. Ni opozicija ne slavi zajedno. To se odnosi i na druge značajne datume: 1989, na primer, bila je signal demokratske obnove, ali danas više tu ulogu nema.

Čovek se pita šta mlada generacija zna o mađarskom ustanku. U udžbenicima je malo toga, a istoričari tek rade na tome. Arhive su otvorene, možete pročitati sve, ali kako preneti mladim ljudima koji su odrasli uz internet i pametni telefon, šta je1956, na primer, značila jedna radio-emisija? Možda bi to bolje mogli da urade umetnici, filmski stvaraoci ili pisci. Inače, posle slavlja, uvek ponovo ostaje samo – siva svakodnevica.

Đerđ Daloš je mađarski pisac i istoričar. Radio je u istraživačkom centru za istočnu Evropu na univerzitetu u Bremenu. Jedna od njegovih publikacija nosi naziv „1956. Ustanak u Mađarskoj"