Mieczysław Weinberg – kompozytor na styku światów

W 100-lecie urodzin w 2019 r. Mieczysław Weinberg stał się trzecim – po Dymitrze Szostakowiczu i Sergieju Prokofiewie – kompozytorem radzieckim pod względem liczby wykonań koncertowych. To szczególny sukces, bowiem połowa utworów Weinberga doczekała się prawykonań dopiero po śmierci kompozytora. 

Niemieckojęzyczne wydanie książki Danuty Gwizdalanki  to dziewiąta już pozycja serii wydawniczej „Profile polskie" w wydawnictwie Harrassowitz-Verlag. Wydawcą edycji jest prof. Peter Oliver Loew, dyrektor Niemieckiego Instytutu Spraw Polskich w Darmstadt.

„Książka Danuty Gwizdalanki o Weinbergu ukazuje całą złożoność biografii kompozytora, jego iście wschodnioeuropejski życiorys zaorany przez totalitaryzmy XX wieku. Jakże intensywnie potrafił on z tego doświadczenia czerpać dla swej twórczości!", podkreślił prof. Loew w rozmowie z Deutsche Welle. 

Dzieciństwo i młodość

Biografia Mieczysława Weinberga to materiał na pasjonujący film. Przyszły pianista i kompozytor przyszedł na świat w 1919 r. w Warszawie, w rodzinie żydowskiej. Ojciec Szmul był cenionym muzykiem i kompozytorem pracującym dla teatrów żydowskich, kierował też działem muzyki żydowskiej w firmie fonograficznej „Syrena".

Młody Weinberg wspierał rodzinę, grywając w kinach do filmów. Współpracował z kabaretem „Qui pro quo" i przygrywał na żydowskich weselach. Od 1931 r. Weinberg uczył się w konserwatorium w klasie fortepianu u Józefa Turczyńskiego – nauczyciela, który wykształcił laureatów Konkursów Chopinowskich: Witolda Małcużyńskiego oraz Halinę Czerny-Stefańską. Niewykluczone, że i utalentowany Weinberg stałby się laureatem konkursu, gdyby nie wybuch wojny.

W czerwcu 1939 r. zdążył odebrać dyplom ukończenia konserwatorium, ale w gruzach legło zaproszenie na studia w Curtis Institute of Music w Filadelfii w USA. Wyróżnienie mogło stać się przepustką do światowej kariery pianistycznej.

Ucieczka do ZSRR

We wrześniu 1939 r. rodzina Weinbergów postanawia uciekać przed wojną do Związku Radzieckiego. Rodzicom i rodzeństwu kompozytora nie uda się tam jednak dotrzeć. Podzielą los milionów Żydów, którzy zginęli w Zagładzie.

Danuta Gwizdalanka w swojej analizie, świetnej zarówno pod względem muzykologicznym, jak też psychologicznym i historycznym, pisze o olbrzymiej traumie tamtej ucieczki, która przez całe życie towarzyszyła Weinbergowi.

W Związku Radzieckim, w Mińsku, Weinberg podejmuje studia kompozytorskie u Wasilija Zolotariowa. Jeszcze w duchu XIX-wiecznych szkół narodowych, studentów inspirują m.in. elementy folklorystyczne, wśród nich muzyka żydowska.

Podczas roku studiów Weinberg  komponuje m.in. swój pierwszy cykl pieśni do tekstów Juliana Tuwima. Okres miński przerywa napad Niemiec na Rosję w czerwcu 1941 r.

Ze względu na skoliozę kompozytorowi nie grozi pobór do wojska, jednakże rzuca się w kolejną ucieczkę do Taszkentu. To zbawienna decyzja, bowiem wielu kolegów ze studiów straci w Mińsku życie.

Muzyczne przyjaźnie i koligacje

W Taszkencie Weinberg zostaje korepetytorem w operze. Prędko prezentuje tam własne kompozycje – utwory patriotyczne, w duchu radzieckiej propagandy wojennej. Diametralnie zmienia się życie prywatne Weinberga. Poślubia Natalię Wowsi-Michoels – córkę dyrektora opery,  reżysera teatru żydowskiego Solomona Michaelsa, skoligacając się z kręgiem elit twórczych. Rzuca się w wir pracy.

W 1942 r. w przeciągu zaledwie sześciu miesięcy tworzy swą pierwszą symfonię. Na jej prawykonanie trzeba będzie jednak poczekać aż 25 lat. Wieść o talencie Weinberga dociera do Szostakowicza, który stanie się jego mentorem i mistrzem. Uzyska dla niego pozwolenie na przeniesienie się do Moskwy i pomoże wstąpić do Związku Kompozytorów Radzieckich.

W 1946 r. przychodzi na świat pierwsza córka Weinberga. Do Moskwy sprowadza się także Szostakowicz. Rytuałem podczas spotkań kompozytorów stają się domowe koncerty na cztery ręce – przedpremierowo grają muzykę z symfonii Szostakowicza albo nie wykonywane jeszcze kompozycje Weinberga. Kompozytor sporo pisze do szuflady, na życie zarabiając utworami dla teatrów, radia, cyrku, a potem filmu.

Artysta w systemie totalitarnym

W myśl stalinowskiej inżynierii dusz kompozytorzy mieli oddać się socrealizmowi. W 1946 r. oskarżono Weinberga, że jego utwory są zbyt pesymistyczne. W 1948 r. posądzono go o formalizm. Był śledzony i wielokrotnie przesłuchiwany. Niektóre utwory objęto zakazem wykonywania. W lutym 1953 r. w ramach antysemickiej nagonki oskarżono Weinberga o „burżuazyjny nacjonalizm żydowski". 

W więzieniach na Łubiance i Butyrkach spędzi 11 tygodni. Wstawi się za nim Szostakowicz. Poprosi też żonę Weinberga o upoważnienie do opieki nad ich córką w razie aresztowana także i jej. Swe uwolnienie Weinberg zawdzięcza zrządzeniu losu – śmierci Stalina. Ale wstawiennictwo Szostakiewicza mogło mu dodatkowo pomóc.

Ironia losu sprawi, że w drugim małżeństwie Weinberg będzie z mieszkania patrzył na więzienie, w którym kiedyś przebywał. Nic dziwnego, że kompozytor stawał się coraz bardziej ostrożny, a nawet bojaźliwy. Stronił od podróży i był przesadnie punktualny. Tylko raz wyruszy w podróż zagraniczną – do rodzinnej Warszawy na „Warszawską jesień" w 1966 r.

Pod koniec życia, przykuty do łóżka, przyjmie odwiedziny z ojczyzny - przedstawiciel Ambasady RP w Moskwie udekoruje go medalem Zasłużonego dla Kultury Polskiej.

Muzyka ponad czasem

Mieczysław Weinberg pozostawił po sobie 27 symfonii, 18 koncertów solowych z orkiestrą, 6 oper, 2 balety, sporo utworów kameralnych, 150 pieśni. Ponadto muzykę do 65 filmów i słuchowisk radiowych.

Dużą popularność przysporzyła Weinbergowi stworzona na przełomie roku 1967-1968 muzyka do opery „Pasażerka"  według opowiadania Zofii Posmysz. To jedyna opera na temat obozu koncentracyjnego Auschwitz. W Związku Radzieckim odstąpiono od jej realizacji scenicznej, podobnie działo się z szeregiem  innych utworów Weinberga. Premiera „Pasażerki" miała miejsce dopiero 10 lat później, w Bregencji. Ostatnimi laty opera ta święci triumfy w Europie, zwłaszcza w obszarze niemieckojęzycznym.

Inną inscenizowaną w Europie operą Weinberga jest obecnie „Portret" według Gogola. Weinberg chętnie pracował z tekstami literackimi. Zdecydowanie najbliżej było mu, jak wskazuje Gwizdalanka do poezji Tuwima - „8 Symfonię" skomponował do „Kwiatów polskich".

Niemieckojęzyczne, poszerzone wydanie biografii „kompozytora trzech światów" to wnikliwe kompendium, pełne cennych wskazówek i impulsów do dalszych poszukiwań. Według Danuty Gwizdalanki Weinberg niektórymi kompozycjami wyraźnie realizował swój osobisty program twórczy. Jednym z jego ogniw mogła być „21 Symfonia" poświęcona Gettu Warszawskiemu.

Danuta Gwizdalanka: Der Passagier. Der Komponist Mieczyslaw Weinberg im Mahlstrom des zwanzigsten Jahrhunderts. Wiesbaden 2020