گام به گام در جهت کاهش استفاده از پلاستیک
۱۳۸۷ تیر ۱۲, چهارشنبه
پلاستیک، این ماده‌ی دیرتجزیه‌شونده حجم وسیعی از زباله‌ی اکثر کشورها را تشکیل می‌دهد، در حالیکه بازیافت آن مشکل و سوزاندش نیز زیان‌هایی در پی دارد. برخی از دولت‌ها در صددند با وضع قوانینی در جهت ممنوعیت کیسه‌های پلاستیکی و پیدا کردن جایگزینی مناسب برای آنها از شدت این مشکل زیست‌محیطی بکاهند. دکتر قاسم علی عمرانی، عضو هیأت علمی دانشکده‌ی بهداشت دانشگاه تهران، کیسه‌های پارچه‌ای را که در ایران قدیم نیز رایج بوده، جایگزین مناسبی برای کیسه‌های پلاستیکی می‌داند.
جمهوری خلق چین از اول ژوئن استفاده از کیسه‌های پلاستیکی خیلی نازک یا یک بار مصرف را ممنوع کرد. چین این گام را برای کاهش مشکلات زیست‌محیطی کشور برداشت. پخش شدن کیسه‌های پلاستیکی در گوشه و کنار شهرهای بزرگ چین از جاذبه‌های گردشگری این شهرها کاسته و صنعت گردشگری را با مشکل مواجه ساخته است.
کمیسیون توسعه‌ی چین اعلام کرده که از هر دو شهروند چینی، یک نفر کیسه‌ی پلاستیکی مصرف می‌کند و کیسه‌های پلاستیکی ۵ درصد حجم زباله‌ی‌روزانه‌ی شهری را تشکیل می‌دهند.
دکتر قاسم علی عمرانی، عضو هیأت علمی دانشکده‌ی بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، می‌گوید پلاستیک به این علت که به راحتی قابل حرارت و تغییر شکل دادن است، رشد مصرفی زیادی در جامعه پیدا کرده است. به طوری که گفته می‌شود در زندگی روزمره‌ی ما نزدیک به سه میلیون قطعه پلاستیک در بخش‌های مختلف استفاده می‌شود.
اما به موازات رشد مصرفی پلاستیک ضرورت بازیافت و در نهایت کاهش استفاده از آن نیز به دلیل مشکلات متعدد زیست‌محیطی مورد توجه قرار گرفته است.
برای بازیافت پلاستیک ابتدا باید انواع آن را شناخت. ماده‌ی اصلی سازنده‌ی پلاستیک، نفت یا گاز طبیعی است. ترکیب این سوخت‌های فسیلی با عناصر دیگر مانند اکسیژن یا کلر انواع مختلف پلاستیک را می‌سازد. دکتر عمرانی در توضیح انواع پلاستیک می‌گوید: «ما انواع پلاستیک‌ها را داریم. ترموپلاستیک‌ها و ترموست‌ها (ترکیبات گرماسخت) که اینها در تولید مهم هستند. مسئله‌ی مهم قابل توجه در پلاستیک رزینها است، رزینها (پلیمرها)ی تشکیل دهنده‌ی ملکول‌های پلاستیک که فوق‌العاده مختلف‌اند. مثلا وقتی اینها به صورت مخلوط هستند، در صورت ذوب، مثل آب و نفت جدا می‌شوند. بنابراین مشکل بازیافت در همین جا است که ما باید در بازیافت از مبدأ بدانیم که پلاستیک‌های مختلف کدامند. علامتی داریم به صورت پلیکان، این علامت بازیافت است،مثلا در آمریکا وقتی این علامت سفید است،یعنی جنس، قابل بازیافت است. وقتی خود علامت سفید و درون آن مشکی است، یعنی بازیافت شده است و وقتی خیلی مشکی در یک چارچوب مربعی باشد، یعنی بخشی از آن قابل بازیافت است.»
وی در مورد تأثیر نوع پلاستیک در بازیافت آن خاطرنشان می‌سازد: «ترموپلاستیک‌ها که معمولا ۹۰ درصد کل پلاستیک‌ها را تشکیل می‌دهند، با حرارت بالا قابل بازیافت هستند. اما پلاستیک‌های گرما سخت یا ترموست‌ها حتی با حرارت بالا قابل تغییر شکل نیستند، بنابراین ترموپلاستیک‌ها از نظر بازیافت خیلی بهتر از ترموست‌ها هستند.»
با وجود این دکتر عمرانی بازیافت تمامی انواع پلاستیک را دشوار دانسته و اولویت را تولید هر چه کمتر پلاستیک می‌داند: «عموما در مدیریت مواد زاید و محیط زیست می‌گوییم، پلاستیک دردسر است. ما باید کاری کنیم که تولید پلاستیک کمتر شود. برای اینکه مثلا پلاستیک یک بار قابل بازیافت است، دوباره اگر بخواهید تبدیلش بکنید، مشکل است، در آخر کار باید آنها را سوزاند و سوزاندنش هم به علت دی‌‌اکسین‌ها و فوران‌هایی که تولید می‌کند، مفید نیست. پلاستیک قابل سوزاندن هست و می‌شود آن را برای انرژ‌ی‌های حرارتی استفاده کرد، ولی کنترل لازم است. در کشاورزی وقتی خرده‌های پلاستیک داخل خاک می‌شوند، تبادل هوا را با ریشه‌ی گیاه قطع می‌کنند و گیاه پژمرده می‌شود. ما معمولا می‌خواهیم، مقدار پلاستیک را کم بکنیم و یا پلاستیکی باشد قابل تجزیه که در حال حاضر تحقیقات زیادی در این زمینه انجام می‌شود. بنابراین اصولا ما مخالف ظروف یک بار مصرف و پلاستیک هستیم. ولی در کل پلاستیک‌های نرم که همان ترموپلاست‌ها هستند برای بازیافت بهتر است ولی نوع سخت که همان ترموست‌ها هستند، بازیافتشان مشکل‌تر وضررهایش بیشتر است.»
کارشناسان در مبارزه با تأثیرات مخرب پلاستیک بر محیط زیست تلاش دارند، نوع دیگری از پلاستیک به نام بیوپلاستیک را توسعه بخشند. به گفته‌ی دکتر قاسم علی عمرانی: «این اصطلاحی است که اخیرا در بیوتکنولوژی مطرح شده که در واقع از مواد بیولوژیکی نوعی تهیه‌می‌‌شود که خاصیت پلاستیک را داشته باشد ولی قابل بازیافت هم باشد که این در توسعه است و فنی است جدید در چارچوب برنامه‌ی بیولوژیکی بیوتکنیک که حالا در حال توسعه هست و من فکر می‌کنم، آتیه‌ی خوبی داشته باشد و تلاشی است برای کمتر کردن پلاستیک‌های مضر.»
دکتر عمرانی باز به انواع مختلف پلاستیک اشاره می‌کند و تأثیر آن در بازیافت را خاطرنشان می‌سازد: «دو نوع پلاستیک داریم، یکی پلاستیک‌های تروپیلن و دیگری پت‌ها (PETE Polyethlene Terephthalate). این دو تا نوع مشخص و زیاد پلاستیک در محیط زیست هستند. مخصوصا ظروف پت که این ظروف برای نوشابه‌ها استفاده می‌شود. رشد خیلی زیادی هم در محیط زیست داشته است. این ظروف قابل استفاده هستند، می‌شود آنها را به صورت الیاف درآورد و برای پر کردن کاپشن‌ها و غیره از آن استفاده کرد. پت‌ها یا رنگی‌اند یا غیر رنگی. مسئله‌ی رنگ هم مشکل دوم بازیافت است که اینها اگر داخل هم باشند، مشکلات زیادی را به وجود می‌آورند و بایستی که دقت بشود در بازیافت از مبدأ که اگر هم مخلوط باشد مثلا در آمریکا با X-Ray و متدهای خیلی پیشرفته می‌توان مواد رنگی پلاستیکی را از هم جدا کرد که اگر با هم مخلوط باشند، باز به علت رزین‌های مختلفی که دارند، مشکلات زیادی را به وجود می‌آورند.»
بازیافت زباله‌های شهری در ایران نیز مراحل توسعه‌ی خود را طی می‌کند: «در ایران، مخصوصا در تهران، شیراز و چند شهر دیگر الان برنامه‌های خوبی راجع به زباله‌های خشک و تر داریم که زباله‌های خشک بخش اعظمش همان پلاستیک‌ها هستند. سیستمی که الان وجود دارد، این است که توسط پیمانکاران و شهرداری‌ها کدگذاری می‌شود و تعاونی‌هایی هست که اینها را انجام می‌دهند. یک سری بازیافت‌کننده‌ی غیر مجاز هم هستند که البته اینها ممنوع هست و مشکلی است که باید برایش برنامه‌ریزی شود و یک سری کارگران شهرداری است که آن هم باید برنامه‌ریزی شود.»
اما اگر روزی در ایران نیز مانند چین، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی ممنوع شود، چه جایگزینی بهترین خواهد بود. دکتر عمرانی عقیده دارد: «بهترین جایگزین کیسه‌های پلاستیکی، کیسه‌های پارچه‌ای قابل تجزیه و یا همان بیوپلاستیک است که اگر توسعه پیدا کند بسیار خوب است. ولی در ایران همانطوریکه در سنت قدیم ما وجود داشته به راحتی می‌توانیم کیسه‌های پارچه‌ای را استفاده کنیم. الان در ایران هم این شروع شده ما تشکلی داریم به نام «جمعیت زنان مبارز با آلودگی‌های محیط زیست» که اینها شروع کردند، کیسه‌های پارچه‌ای را با آرم انجمنشان توسعه می‌دهند و این کم‌کم در ایران هم شروع شده حتی دستمال‌های کاغذی را هم ممانعت می‌کنند، سعی می‌کنند، طبق همان سنت قدیم همان دستمال‌های پارچه‌ای را استفاده کنند.»