پیشرو فرهنگ نوشتاری به جای گفتاری
۱۳۹۹ فروردین ۱۱, دوشنبه
در وصیتنامه‌اش نوشت: «نیمی از دارایی‌ام به همسرم و نیم دیگر به دخترم می‌رسد. می‌دانم که در مذهب شیعه این ممکن نیست ... ولی آقای تقگرچه انشا الله مخرجی برای این کار بیابد.»
پدر محمد قزوینی آموزگار بود و مقدمات صرف و نحو عربی و ادبیات فارسی را به فرزندش آموخت.
۱۱ ساله بود که پدر را از دست داد و از همان زمان ضمن تحصیل فقه، حکمت و ادبیات فارسی و عربی، با آموزش، ویرایش و نوشتن از جمله در روزنامه تربیت، به تأمین هزینه خانواده کمک می‌کرد.
دیری نپایید که در تدوین کتاب‌های درسی رشته‌های تاریخ و ادبیات آن زمان نقش فعال داشت.
۲۶ ساله بود که برای دیدار برادرش به لندن رفت و با دیدن کتاب‌های کهن فارسی و عربی، به گفته خود وطن و خانواده را برای مدتی کنار گذاشت.
دو سال در لندن بود، انگلیسی آموخت و به پیشنهاد خاورشناس نامدار، ادوارد براون به بازنگری و ویرایش "تاریخ جهانگشای جوینی" پرداخت.
او از همان آغاز کار "گستره اطلاعات درباره تاریخ و ادبیات خاورزمین و طریقه انتقادی و تدقیق غربی" را با هم آمیخت و با نیروی خستگی‌ناپذیری به تصحیح متن‌های تاریخی و ادبی کهن پرداخت.
او از نخستین پژوهشگرانی بود که زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی را افزون بر عربی خوب می‌دانست و افزون بر این از پیش‌آهنگان و پیشروان برجسته‌کردن فرهنگ نوشتاری به جای فرهنگ گفتاری معمول در ایران بود. می‌گفت: «حتا سوره توحید را پیش از آنکه بازنویسی کند در کتاب می‌بیند و به حافظه اطمینان نمی‌کند.»
یادداشت‌های خصوصی او که در ۱۰ جلد منتشر شده‌اند هم اکنون از سرچشمه‌های دانش کارشناسان تاریخ و ادبیات به شمار می‌روند.
۳۷ ساله بود که پس از نُه سال کار روی بازنگری کتاب‌های خطی فارسی و عربی در پاریس، به برلین رفت و با مجله کاوه که حسن تقی‌زاده منتشر می‌کرد، همکاری داشت.
۴۳ ساله بود که به پاریس بازگشت و از ۱۶ کتاب نایاب خطی فارسی عکسبرداری کرد و آنها را همراه با پیشگفتارهای دقیق روشنگرانه‌ای که برای هرکدام نوشت، به ایران فرستاد.
۶۲ ساله بود که با بروز جنگ جهانی دوم پس از ۳۳ سال اقامت در اروپا به ایران بازگشت و در تهران به کار خود ادامه داد.
از آنجا که در تهیه و تصحیح نوشتار وسواس بی‌اندازه داشت، کارهای به انجام رسیده او مانند ویرایش "تاریخ جهانگشای جوینی"، "لباب الالباب عوفی" و "چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی" اندک‌اند اما همین‌ها به همراه مقالات او کافی بوده‌اند که او را "علامه قزوینی" بنامند.
از شناخته‌ترین آثار او "بیست مقاله" در تاریخ و ادبیات و همچنین انتشار دیوان حافظ به همراه قاسم غنی است که از زیرنویس‌های آنها ریزبینی و تیزبینی و ژرف‌کاوی‌اش در یافتن آگاهی‌های تاریخی به خوبی هویدا است.
محمد قزوینی در ۷۲ سالگی در زادگاهش درگذشت.