«هزار و یک شب»؛ ستایش در آلمان، اعتراض در مصر

«هزار و یک شب» مشهورترین اثر ادبی جهان به شمار می‌رود. در شرق افسانه‌های این کتاب جزیی از فرهنگ مردم است و رواج عام دارد. در کشورهای غربی نیز از سیصد سال پیش که هزار و یک شب به فرانسوی و انگلیسی ترجمه و منتشر شد، الهام بخش بسیاری از بزرگترین نویسندگان جهان بوده است. ظاهرا اصل حکایت‌های شهرزاد به قرن پنجم قبل از میلاد و به کشور هند بازمی‌گردد. در طول قرن‌ها قصه‌های فراوانی از ایران و کشورهای خاورمیانه به این کتاب راه یافته که به حوادث همان روزگار مربوط است و نمی‌تواند به متن کهن آن تعلق داشته باشد. جمعی از محققان معتقدند، هزار و یک شب در دوران هخامنشی به زبان پهلوی ترجمه شده و همین ترجمه، که بعدها از میان رفته، مبنای برگردان آن به زبان عربی بوده است.

برخوردهای شرقی ـ غربی با یک کتاب

در قرن سوم هجری بغداد از مهم‌ترین مراکز ادب و فرهنگ شرق به شمار می‌رفت و ظاهرا برگردان حکایت‌های شهرزاد به عربی در همین زمان صورت گرفته است. آشنایی اروپاییان با این کتاب نیز از راه همین ترجمه‌های عربی بوده است. نسخه‌ای از هزار و یک شب که اکنون در اختیار فارسی‌زبانان است، نیز در دوران قاجار از عربی به فارسی ترجمه شد.

گرچه مکان اغلب قصه‌های شهرزاد ایران و عراق و چند کشور عربی است و ماجراهایش در دربار این کشورها می‌گذرد، استقبال غربی‌ها از هزار و یک شب، جایگاه و اعتبار آن را در شرق نیز دگرگون کرد. با این همه، در حالی که در غرب شیوه‌ی داستان‌گویی شهرزاد منبع الهام و حکایت‌های آن موضوع پژوهش‌های دانشگاهی است، بخش‌هایی از این کتاب در کشورهای اسلامی اجازه انتشار ندارد، یا انتشار ان با اعتراض روبرو می‌شود. این دو رویکرد متناقض بر نشست‌هایی که در روزهای پایانی ماه مه در دانشگاه ارلانگن در جنوب آلمان برگزار شد، سایه افکند.

کتاب کهن، اعتراض‌های جدید

یکی از شرکت‌کنندگان در نشست ارلانگن جمال القیطانی نویسنده مشهور مصری بود. القیطانی در شرایطی در این نشست شرکت کرد که حدود یک ماه پیش به دلیل انتشار چاپ تازه‌ای از هزار و یک شب شکایتی از او تقدیم دادگاهی در قاهره شده است. شاکیان که ده وکیل هستند معتقدند، در این نسخه داستان‌های عاشقانه و اروتیکی وجود دارد که اخلاق جامعه را به خطر می‌اندازد و باید سانسور شود.

نویسنده‌ی مصری شاکیان را مسلمانان افراطی خوانده و می‌گوید، هزار و یک شب بهانه، و هدف اصلی آنها محدود کردن کار فرهنگی و حمله به دولت است. او معتقد است، در دنیایی که همه از طریق اینترنت به هر گونه ادبیاتی دسترسی دارند، درخواست سانسور یک اثر تاریخی "بی‌معنا" و "عوامفریبانه" است. هزار و یک شب از ۱۵۰ سال پیش بارها در مصر به چاپ رسیده است و ویرایش جدید نیز بازچاپ یکی از نسخه‌های منتشرشده‌ی قبلی است. وکیلان اسلام‌گرا همچنین در نامه‌ای به مفتی مصر و شیخ‌الازهر، خواهان صدور فتوایی علیه این کتاب شده‌اند. رهبران مذهبی مصر تا کنون هیچگاه بر ضد این کتاب فتوایی صادر نکرده‌اند.

«یک واژه هم نباید سانسور شود»

جمال القیطانی در سخنرانی خود در ارلانگن که زیر عنوان «کتاب ارزش‌ها» ایراد شد گفت، معترضان پیشنهاد داده‌اند واژه‌ها و عبارت‌هایی از هزار و یک شب را با واژه‌هایی که به نظر آنها غیراخلاقی نیستند جایگزین کنند. او تاکید می‌کند، حتا یک واژه از اصل کتاب را نیز نباید تغییر داد. القیطانی معتقد است، آنچه در هزار و یک شب مایه‌ی شگفتی اوست، ارتباط جزء با کل است. او می‌گوید، این ارتباط را در جلوه‌های دیگر فرهنگ مانند معماری نیز می‌توان یافت و زندگی نیز مانند این افسانه‌ها چیزی نیست جز حکایت‌های درهم تنیده. القیطانی می‌افزاید، اگر خللی در این ارتباط به وجود بیاوریم، راه را بر تخیل انسان می‌بندیم.

سخنرانی القیطانی که با تشویق شدید حاضران همراه بود، توسط کلاودیا اوت به آلمانی ترجمه می‌شد. او با بخش شرق‌شناسی دانشگاه ارلانگن همکاری می‌کند و مدتی پیش ترجمه‌ی جدیدی از هزار و یک شب را به آلمانی منتشر کرده است. کلاودیا اوت که در مراسم گشایش نشست به نواختن نی پرداخت و یکی از سخنرانان بود، می‌گوید، این احمقانه است که این شاهکار جهانی را به بخش‌ها و عبارت‌هایی خاص تقلیل دهیم.

همنشینی آیه‌های قرآن با داستان‌های عاشقانه

گفته می‌شود ده وکیلی که علیه انتشار بی‌سانسور هزار و یک شب شکایت کرده‌اند، به حزب اخوان‌المسلمین مصر نزدیک‌اند. شاکیان همچنین خواهان محاکمه‌ی مقام‌های دولتی شده‌اند که از انتشار هزار و یک شب حمایت کرده‌اند. نسخه‌ی بدون سانسور با پشتیبانی وزارت فرهنگ مصر و با قیمت ارزان منتشر شد و تمام نسخه‌های آن در مدت کوتاهی به فروش رفت.

فاروق حسینی، وزیر فرهنگ مصر، گفته است، اگر قرار باشد هزار و یک شب سانسور شود، پس باید بسیاری از نقش‌ها و پیکره‌های باستانی مصر از جمله مجسمه «مین»، خدای باروری، را نیز که برهنه است حذف کرد. فاروق حسینی تصریح می‌کند، اجازه‌ی سانسور و دستکاری این کتاب را که جزیی از میراث فرهنگی جهان است نمی‌دهد. کلاودیا اوت می‌گوید، هزار و یک شب پر از آیه‌های قرآن است و بنیاد بسیاری از حکایت‌ها بر اساس درک اسلامی از زندگی قرار دارد. پژوهشگران معتقدند، آنچه به عنوان افسانه‌های هزار و یک شب شهرت دارد، در طول قرن‌ها به وسیله نویسندگان و کاتبان ملت‌های مختلف گردآمده است.

بخش‌های "مضر" را نخوانید!

موضوع نگاره‌های نسخه‌هایی از هزار و یک شب نیز از مسائلی است که در ارلانگن و مصر از دو منظر متناقض به آن توجه شده. محور نشست چهار روزه‌ای که با حضور نویسندگانی از کشورهای مختلف جهان در دانشگاه ارلانگن برگزار شد، تصویرهایی است که در طول قرن‌ها نسخه‌های متفاوت هزار و یک شب را تزیین کرده‌اند.

سال ۱۹۸۵ نیز جمعی از اسلام‌گرایان مصر نسبت به فروش نسخه‌ی مصوری از هزار و یک شب که در لبنان منتشر شده اعتراض و به دادگاه شکایت کرده بودند. شاکیان همچنین خواستار بررسی اصالت متن کتاب و سانسور بخش‌های اروتیک آن شدند. گرچه از هزار و یک شب نسخه‌های متفاوتی وجود دارد و هیچ یک از آنها به عنوان متن "اصیل" مورد پذیرش پژوهشگران نیست، اسلام‌گرایان موفق شدند پخش کتاب یاد شده را متوقف کنند. ابتدای سال ۸۶ میلادی دادستان قاهره حکم ممنوعیت هزار و یک شب را، با این استدلال که هر کس بخواهد می‌تواند خودش بخش‌های اروتیک کتاب را جدا کند، لغو کرد. او همچنین به معترضان گفت: «کسی که کتاب را فقط به خاطر خواندن این بخش‌ها تهیه کند، باید مریض یا احمق باشد.»

BK/BB