نوبل ادبی؛ رابطه دشوار و بحث‌انگیز جامعه با نویسنده
۱۳۹۸ مهر ۲۲, دوشنبه
ظرف بیست سال گذشته ۴ جایزه ادبی نوبل به حوزه زبان آلمانی تعلق گرفته، به گونتر گراس (آلمان /۱۹۹۹)، الفریده یلینک (اتریش/ ۲۰۰۴)، هرتا مولر (آلمان/ ۲۰۰۹) و پتر هاندکه (اتریش/ ۲۰۱۹). در اروپا بیشترین تعداد شهروندان به زبان آلمانی صحبت می‌کنند. با این همه شمار کسانی که در آلمان و اتریش و نیز به عنوان اقلیت در کشورهای اطراف (بلژیک، سوئیس، دانمارک، لوکزامبورگ، هلند، ...) به این زبان صحبت می‌کنند از ۱۳۰ میلیون نفر فراتر نمی‌رود، رقمی شاید تقریباً معادل افرادی که در حوزه تمدنی زبان فارسی (ایران، افغانستان، تاجیکستان و تا حدودی پاکستان و هند) به این زبان صحبت می‌کنند.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
در مقام مقایسه شاید این سوال پیش بیاید که چرا به رغم سابقه و سنت ادبی زبان فارسی هنوز یک نوبل ادبی به این حوزه تعلق نگرفته است؟ آیا همه مسئله به گرایش‌های غرب‌محوری و اروپامحوری آکادمی نوبل برمی‌گردد؟ آیا مثلا زبان لهستانی که در همین سی سال گذشته دو جایزه نوبل گرفته، به رغم مهجور بودن این زبان، به این برمی‌گشته که به هر صورت یکی از زبان‌های حوزه تمدنی اروپایی است و ترجمه‌از آن هم به سایر زبان‌های دیگر این قاره (از جمله انگلیسی) سریع‌تر انجام می‌شود؟ یا مشکل را در خود کیفیت تولیدات ادبی در زبان فارسی هم باید جستجو کرد که شاید اثری در سطح دریافت جایزه نوبل خلق نشده است؟ یا ...
ارج و احترامی جهانی، اما و اگر در درون میهن
دو نفری که امسال از اتریش و لهستان جایزه نوبل ادبی را دریافت کردند یعنی پتر هاندکه (اتریش) و اولگا توکارچوک (لهستان)، رابطه‌ای پیچیده با میهن خود دارند، یا شاید هم بالعکس. هاندکه گرچه از سی سال پیش در فرانسه زندگی می‌کند، ولی همچون دو چهره ادبی دیگر مشهور اتریش یعنی توماس برنهارد (که البته برنده نوبل نبوده ولی شماری دیگر از جوایز را حائز شده است) و الفریده یلینک با میهن اصلی‌اش رابطه چندان راحتی نداشته است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
برنهارد که به سرسختی و تندخویی هم مشهور بود به شدت منتقد گذشته کشورش و نیز مناسبات جاری و الیت حاکم بر آن بود. همین انتقادهای تند او را آماج حمله محافل سیاسی و فرهنگی، به‌ویژه از جناح راست و محافظه‌کار کرده بود و حتی به او لقب "خائن" دادند. به عبارتی، کمتر نویسنده‌ای چون او اتریش و تعصبات مذهبی و فاشیستی درون جامعه آن را به انتقاد گرفته و به تمسخر کشیده است. در عین حال، اتریش کمتر نویسنده‌ای چنین توجه‌برانگیز و خلاق داشته است، امری که در تعدد آثار ترجمه شده او به فارسی هم تا حدودی مشهود است. برنهارد در تمام دوران زندگی خود با کسانی که وطنش را به لحاظ سیاسی و در افکار عمومی نمایندگی می‌کردند مشکل داشت. سیاستمداران و مطبوعات عامه‌پسند نیز بارها او را به بدترین شکل مورد حمله قرار دادند و حتی خواستار بازپس گرفتن تابعیت و اخراج او از اتریش بودند.
۸۰ سالگی توماس برنهارد؛ چرخش سرگیجه‌آور کمال
یلینک هم در کشورش آماج انتقادها و کینه‌های بسیار بوده و هنوز هم هست، از جمله به خاطر مواضع و آثارش در نقد سابقه سیاسی (فاشیستی) کشورش و عدم برخورد انتقادی درست و حسابی با آن، و نیز به خاطر مواضع فمینستی‌اش. شاید علاوه بر شخصیت انزواجوی یلینک، همین خشم و غیظ بخشی از جامعه سیاسی و رسانه‌ای اتریش علیه او باعث شده که چندان آفتابی نشود و حتی شخصا هم در مراسم اعطای نوبل ادبی شرکت نکند و به ارسال پیامی ویدئویی‌بسنده کند. الیت سیاسی اتریش هم نسبت به اعطای این جایزه با حیرت و موضعی‌نفی‌آمیز به استقبال رفت.
هاندکه هم حالا می‌گوید که تا آنجا که به اتریش برمی‌گردد، من به لحاظ سیاسی آدم بیسوادی شده‌ام. او البته با اثری که سال ۱۹۶۶ منتشر کرد به عنوان نویسنده‌آی ناآرام و منتقد در حوزه ادبیات اتریش شناخته شد و به خصوص مواضع‌اش در جریان جنگ بالکان که حامی صرب‌ها و مخالف بوسنیایی‌ها و نیز مدافع رویکردهای اسلوبودان میلوسویچ بود بیش از پیش خشم در اتریش علیه او دامن زد. اتریش ورای جنگ بالکان در دوران اخیر، به طور سنتی هم با صرب‌ها در حال مناقشه بوده است، از جمله در دوران امپراطوری اتریش- مجارستان و مسائلی که به جنگ جهانی اول راه برد یا در همراهی با قوای آلمان در جنگ جهانی دوم در حمایت از کرواسی علیه نیروی مقاومت صرب‌ها.
حالا ولی سی سالی می‌شود که هاندکه بیش از آن که نسبتی با اتریش داشته باشد، اروپایی شده است و اگر هم موضعی سیاسی یا اجتماعی بگیرد در مورد اتحادیه اروپا، نقد ارزش‌ها و رویکردهای آن و در مجموع مسائلی عمومی‌تر از اتریش است. او همچنین مواضع تندی در نقد جامعه رسانه‌ای دارد و این جامعه را تحت تسلط ارباب ثروت و قدرت می‌داند که همین سبب شده تا با رسانه‌ها کمتر گفت‌وگو کند، موضوعی که شاید دلیلی در کم‌شدن حساسیت‌ها نسبت به او باشد. هاندکه هنوز هم بیشتر از طریق نامه قابل دسترسی است و فاکسی هم که زمانی کانال ارتباط با او بود مدت‌هاست که از دور خارج شده است.
شاید همین رفتار و رویکردها و نیز کاهش تمرکز متاخر او بر اتریش باعث شده که نگاه توام با نقدهای بعضا تند او به کشور زادگاهش زیاد عمده نشود و بر خلاف یلینک عطای نوبل به او مورد استقبال قرار گیرد و کمتر با نقد و نفی روبرو شود.
نویسنده در سیاست دخالت بکند یا نکند؟
اولگا توکار چوک، نویسنده نامدار لهستانی که امسال اعطای جایزه نوبل ۲۰۱۸ به او همزمان با پتر هاندکه، برنده جایزه سال ۲۰۱۹ اعلام شد هم، در کشورش نویسنده‌ای بحث‌انگیز بوده است. پیوتر گلیسنکی، وزیر فرهنگ لهستان در واکنش به خبر اعطای جایزه به توکارچوک، در توئیتری نوشت که «گرچه هیچ کتابی از او را نتوانسته‌ام تا به آخر بخوانم، ولی اعطای جایزه نوبل به او موفقیتی بزرگ برای ادبیات لهستان است و حالا سعی می‌کنم که آثار نیم‌خوانده او را تا به آخر بخوانم.»
به ویژه رمان حجیم و معروف توکارچوک با نام "کتاب‌های یاکوب" که گذشته مذهبی، متعصب و غیرروادار لهستان در دوران پس از قرون وسطا و رنسانس را به باد انتقاد می‌گیرد و با تصویر رایج که چهره‌ای معصوم و قهرمانانه از لهستان ارائه می‌کند درافتاده مورد خشم و نقد محافل ناسیونالیست و نیز حزب حاکم پوپولیست "حق و عدالت" بوده است. انتشار این کتاب در لهستان در سال ۲۰۱۵ و مصاحبه‌ای که او در تلویزیون کشور در ارتباط با کتاب و نقاط تاریک تاریخ لهستان داشت تهدید مرگ علیه‌اش را به دنبال آورد و مدتی او مجبور شد تحت حفاظت پلیس قرار بگیرد.
شرکت توکارچوک در تظاهرات علیه ملی‌گرایی پوپولیستی نهفته در سیاست‌های حزب حاکم و نیز مخالفتش با تشدید قوانین مربوط به سقط جنین هم بر خشم محافل حاکم علیه او افزوده‌اند. یاروسلاو کاچینسکی، رهبر حزب حاکم علنا گفته است که "کتاب‌های یاکوب" "اثری ضد لهستانی" است و باید از شرف لهستان در برابر این کتاب دفاع شود. معاون نخست‌وزیر لهستان هم از اعطای جایزه استقبال کرده است، ولی همزمان گفته که نویسندگان بهتر است در سیاست دخالت نکنند! و پاسخ توکارچوک هم این بوده که "سیاست مربوط به شهروندان است و عرصه دخالت همگان."
با این همه، در برسلاو، شهری در لهستان که توکارچوک ساکن آن است، از روز پنجشنبه که اعطای نوبل به او اعلام شد مسئولان شهر تا سه روز رفت‌وآمد مردم با وسایل نقلیه عمومی را مجانی کردند. در کراکو، شهر دیگری در لهستان قرار است جنگلی برپا شود و نام یکی از کتاب‌های توکارچوک بر آن گذاشته شود.
* مطالب منتشر شده در این صفحه صرفا بازتاب دهنده نظر و دیدگاه نویسندگان آن است.