میراث پردردسر احمد شاملو (بخش دوم و پایانی)
۱۳۸۹ تیر ۲۶, شنبه
ناشر شاملو: آیدا در کار او دست برده
تاکنون یازده جلد از کتاب کوچه (تا حرف ج) منتشر شده است. انتشار جلد دوازدهم از هشت سال پیش به علت اختلاف میان ناشر و آیدا سرکیسیان متوقف شده است. بابک کاظم‌زاده، مدیر انتشارات مازیار، سی‌ام دی‌ماه سال ۱۳۸۸ علت خودداری از ادامه انتشار کتاب کوچه را مخدوش بودن فیش‌هایی بیان کرد که آیدا به او تحویل داده است. کاظم‌زاده به خبرگزاری ایلنا گفت: «ماجرا از این قرار است که مدت‌ها قبل خانم سرکیسیان نسخه‌های اولیه‌ای که برای جلد دوازدهم این مجموعه در نظر گرفته بود به من تحویل داد و من در همان خوانش نخست متوجه شدم که آیدا خودش برخی از فیش‌های ناقص مانده شاملو را تکمیل کرده است.»
مدیر انتشارات مازیار با انتقاد از دست بردن در نوشته‌های احمد شاملو می‌گوید، پس از چند دهه همکاری با شاملو و نشر آثارش نثر او را به خوبی می‌شناسم و می‌توانم «نوع نگارش و تفکرات حاکم بر نوشته‌هایش را از دیگر نوشته‌ها بازشناسم.» به گزارش ایلنا، «کاظم‌زاده ضمن تقبیح عملکرد همسر شاملو معتقد است اگر ایشان به نوشتن علاقه دارد و خود را در حد و اندازه‌های چاپ کتاب می‌داند، می‌تواند به اسم خودش کتاب چاپ کند، نه اینکه از آبرو و شهرت همسرش استفاده کند.»
تکذیب آیدا، تایید تلویحی پاشایی
آیدا سرکیسیان در گفت‌وگویی که چهارم بهمن ماه سال گذشته منتشر شد، هرگونه دست بردن در فیش‌های کتاب کوچه را تکذیب کرد و گفت: «من حتی اگر بخواهم نمی‌توانم حتی به دست بردن در آثار وی فكر كنم.» شاملو پس از انتشار چند جلد از کتاب کوچه نام آیدا سرکیسیان را نیز به عنوان همکار خود به شناسنامه کتاب افزوده است. آیدا با اشاره به همکاری طولانی‌مدت خود در این کار می‌گوید: «ممكن است هم‌اكنون نیز در مرور فیش‌های بجا مانده از همسرم با ایرادهای نحوی یا املایی برخورد و آنها را اصلاح كرده باشم اما این به معنای تحریف آنها یا افزودن بر آنها نیست. همچنین بعضا ممكن است شاملو به متنی از یك كتاب اشاره كرده باشد كه من به منبع‌ها مراجعه كرده و متن موردنظر را به فیش‌ها اضافه كرده‌ام.»
پاشایی در واکنش به اظهارات ناشر کتاب کوچه، با اشاره به ناقص بودن برخی از فیش‌ها می‌گوید: «همسر ایشان روی این نوشته‌ها و فیش‌های ناقص کار کرده‌اند، مطالب را از منابع دیگر استخراج کرده‌اند و در آورده‌اند و به فیش‌ها اضافه کرده‌اند. همه آنها در مسیر کتاب کوچه است.» او تلویحا نظر ناشر را در مورد تعلق بخشی از متن‌ها به آیدا تایید کرده است. پاشایی ۱۳ بهمن ۸۸ در گفت‌وگو با رادیو فردا گفت: «گیرم که انشا خانم شاملو با انشا آقای شاملو فرق کند. کسی نگفته است ایشان جای آقای شاملو قرار بگیرند.»
«دست‌نوشته‌ی کتاب کوچه تقریبا کامل است»
بابک کاظم‌زاده می‌گوید، حاضر است فیش‌هایی را که به نظر او به نثر شاملو نیست یا در موردشان تردید وجود دارد، به تیمی از کارشناسان ارائه دهد تا در مورد آنها تصمیم بگیرند. ناشر کتاب کوچه اعتقاد دارد، بهتر است برای تکمیل این اثر فیش‌های به جا مانده از شاملو، به شیوه‌ی لغت‌نامه دهخدا، توسط گروهی از صاحب‌نطران بررسی و برای انتشار آماده شود. این پیشنهاد مورد قبول فرزند ارشد شاملو نیز بوده است.
به گفته‌ی سیاوش شاملو و بابک کاظم‌زاده، در نشستی که با چند تن از صاحب‌نظران تشکیل شد، آیدا سرکیسیان نیز حضور یافت و ابتدا با پیشنهاد ادامه کار به صورت جمعی موافقت کرد. کاظم زاده و فرزند ارشد شاملو می‌گویند، آیدا مدتی بعد از اجرای این پیشنهاد و تحویل فیش‌هایی که نزد اوست سرباز زده. آیدا سرکیسیان در این مورد گفته است: «من پس از آن جلسه، تمام تلاش خود را كرده‌ام كه دقیقا نوشته‌های شاملو را جمع‌آوری كنم و تاكنون هیچ مطلبی به آن اضافه نشده است.» او در مورد اینکه چرا آنچه در ارتباط با کتاب کوچه جمع‌آوری کرده به انتشارات مازیار نسپرده، توضیحی نداده است. ناشر کتاب کوچه که به گفته‌ی آیدا ۲۵ سال به خانه آنها رفت و آمد داشته می‌گوید: «من می‌دانم آقای شاملو تا حرف «ه» را کار کرده بود و حالا ممکن است تک و توکی فیش در این میان ناقص مانده باشد.»
تردید در «صلاحیت ادبی» آیدا
به هر تقدیر علت واقعی اختلاف‌ها هر چه باشد، نتیجه‌ی آن توقف انتشار کتاب کوچه بوده است؛ انتشارات مازیار که طرف قرارداد احمد شاملو است، فیش‌های جلد دوازده به بعد را در اختیار ندارد و آیدا سرکیسیان و ع. پاشایی که خود را سرپرستان نشر آثار شاملو می‌دانند، با توجه به این قرارداد نمی‌توانند کتاب کوچه را مستقلا به چاپ برسانند.
مدیر انتشارات مازیار اردیبهشت ۸۶ در نامه‌ای خطاب به سیاوش شاملو مسئولیت عدم انتشار کتاب کوچه را متوجه وارثان او می‌کند که فیش‌های مربوط به این اثر را در اختیار ناشر قرار نمی‌دهند.
سیاوش شاملو ۲۶ خرداد ۸۶ در پاسخ به مدیر انتشارات مازیار نوشت: «باعث این نابسامانی‌ها فقط شخص خانم سرکیسیان است و بس.» فرزند ارشد شاملو می‌نویسد: «پس از درگذشت زنده یاد احمد شاملو، قرار بر این شده که کلیه ورثه، دفتر نظارت بر حفظ و نشر آثار احمد شاملو را بنیانگذاری کنیم که با موافقت کلیه ورثه این اتفاق انجام شد ولی متاسفانه در میانه راه، جوسازی‌ها و سنگ‌اندازی‌های خانم سرکیسیان باعث پراکندگی بین ورثه شد.»
سیاوش شاملو آیدا را متهم می‌کند که «خود را به تنهایی ورثه می‌داند و تلاش می‌کند تا فرزندان شاملو را از حیطه ورثه بودن خارج نماید.» او در مورد کتاب کوچه می‌افزاید: «اینک اما خانم سرکیسیان خود را پژوهشگر می‌داند و مدعی است که کتاب کوچه را بایستی ایشان تایید و چاپ کنند، درصورتی که نامبرده اصلاً صلاحیت لازم علمی و توان فرهنگی و جایگاه اظهار نظر در فرهنگ کوچه را ندارد. و ما ورثه، اجازه هیچ گونه دخل و تصرفی در کتاب کوچه توسط خانم سرکیسیان را نمی‌دهیم.»
متوسل شدن به وزارت ارشاد
نامه‌نگاری‌های مدیر انتشارات مازیار و فرزند ارشد شاملو پس از آن روی داد که آیدا سرکیسیان برای جلوگیری از انتشار مجدد برخی از کتاب‌های شاملو به وزارت ارشاد متوسل شد. آیدا در نامه‌ای که ۲۵ فروردین ۸۶ خطاب به مدیرکل اداره کتاب و کتاب‌خوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نوشت، به انتشار کتاب‌هایی از جمله جلد ۱۰ و ۱۱ کتاب کوچه، رمان دو جلدی دن آرام و گزینه شعرهای شاملو اعتراض کرده است. آیدا در پایان این نامه که نسخه‌ای از آن در اختیار انتشارات مازیار و فرزندان شاملو است، نوشته: «امید است که حسن نظر و همیاری آن اداره‌ی محترم، با ممانعت از چاپ و تجدید چاپ آثاری که بدون تایید و امضای سرپرستان و نمایندگان قانونی شاملو ارائه می‌شود، سبب ساز سامان بخشیدن به این آشفتگی گشته و ما را در انجام تکلیف یاری فرمایند.» آیدا سرکیسیان در مورد تمام آثاری که خواهان جلوگیری از تجدید چاپ آنها شده، به وجود «اشتباهات آزاردهنده و جاافتادگی‌ها»ی فراوان اشاره می‌کند، اما تاکید اصلی او بر ضرورت "نظارت و صلاحدید سرپرستان" آثار شاملوست.
«وصیت‌نامه‌ای در کار نیست»
همسر احمد شاملو در نامه به مدیر وزارت ارشاد می‌نویسد: «به رغم وصیت کتبی احمد شاملو که در آن جناب آقای عسکری پاشایی و اینجانب آیدا(ریتا) سرکیسیان، نمایندگان و سرپرستان قانونی کل آثار و وکیل ایشان تعیین و معرفی شده‌اند، چاپ و نشر آثار ایشان در مواردی بدون نظارت و بازبینی و گاه حتی بدون اطلاع و صلاحدید سرپرستان صورت گرفته است.»
درباره‌ی این "وصیت‌نامه" و شمول آن به "کل آثار" شاملو، بحث و اختلاف‌نظرهای زیادی وجود دارد. مدیر انتشارات مازیار در نامه‌ای که در پاسخ به نامه‌ی آیدا به اداره کتاب وزارت ارشاد نوشت، می‌گوید: «اولاً، کتاب کوچه در بندی از همین قرارداد از بقیه آثار منفک شده؛ ثانیاً، [این قرارداد] نه ثبت قانونی شده و نه وصیت نامه به حساب می‌آید؛ ثالثاً، وکالت قانونی بعد از فوت شخص ابطال می‌شود...»
سیاوش شاملو در یادداشتی که در همین ارتباط نوشته، خاطر نشان می‌کند: «در مورد وصیت نامه ادعایی خانم سرکیسیان بایستی توضیح دهم که هیچ یک از اعضای خانواده زنده یاد احمد شاملو یعنی هیچ یک از ورثه، وصیت نامه‌ای از پدرم را ندیده‌ایم.» او می‌افزاید: «تنها در یک بند از قراردادی که خانم سرکیسیان (به عنوان خریدار آثار شاملو و سپس به عنوان واسطه‌ی فروش آثار) با پدرم منعقد کرده بود، ... چنین نوشته شده که خانم سرکیسیان به وکالت از سوی زنده یاد احمد شاملو می‌توانند سرپرستی آثار را بر عهده بگیرند.» سیاوش شاملو می‌گوید این قرارداد نه تنها وصیت‌نامه نیست، که اگر اعتباری هم می‌داشت با فوت پدرش به لحاظ حقوقی فاقد اعتبار است. این همان سندی است که آیدا یک سال بعد به دادگاه ارائه کرد تا برمبنای آن سرپرستی آثار شاملو را قانونی کند و پیشتر به آن اشاره شد.
کتاب کوچه در پسکوچه‌های وزارت ارشاد
در مورد وجود «اشتباهات آزاردهنده و جاافتادگی‌ها» به عنوان دلیلی برای درخواست جلوگیری از انتشار چند کتاب شاملو نیز تردیدهای جدی ابراز می‌شود. گزینه اشعار شاملو اولین بار در زمان حیات او (۱۳۷۲) توسط انتشارات مروارید منتشر شد و شاعر بر انتشار آن نظارت داشت. در شناسنامه چاپی از این کتاب که مروارید ۱۳۸۳ منتشر کرد، این نسخه «ویرایش ششم» خوانده شده است. زمانی که آیدا سرکیسیان از وزارت ارشاد می‌خواهد از انتشار مجدد این کتاب جلوگیری کند، چاپ هفتم آن به بازار عرضه شده بود.
ایرادهای آیدا سرکیسیان به چاپ "دن آرام" نیز چندان موجه به نظر نمی‌رسد؛ از طرفی این ایرادها چند سال پس از انتشار کتاب مطرح شده‌اند، از سوی دیگر آیدا در گفت‌وگویی که پس از انتشار کتاب با روزنامه‌ی ایران کرد، اصالت ان را تایید کرده بود.
پیش از دعواهایی که به توقف انتشار کتاب کوچه منجر شد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پانزده سالی جلوی نشر آن را گرفته بود. چاپ کتاب کوچه از سال ۱۳۵۶ آغاز شد. جلد سوم حرف الف از این مجموعه در سال ۱۳۶۱ توقیف و بیش از یک دهه بعد، ۱۳۷۲ منتشر شد؛ اما انتشار کتاب کوچه و بسیاری از آثار شاملو تا سال ۱۳۷۶ ممکن نشد.
سهم شاملو در اختلاف بر سر نشر آثارش
برخی از صاحب‌نظران معتقدند، نحوه‌ی رفتار شاملو با ناشران و نوع قراردادهایی که با آنها می‌بسته در فراهم کردن زمینه‌ی بروز اختلاف میان ناشران و وارثان او بی‌تاثیر نبوده است. به گفته‌ی آیدا سرکیسیان، احمد شاملو در سال ۶۸ حق انتشار تمام آثارش را [ظاهرا به استثنای کتاب کوچه و دن آرام] به نشر نگاه واگذار کرده است. این در حالی است که شاملو برای انتشار بسیاری از آثارش قبلا با ناشران دیگری قرارداد بسته است. از سال ۶۸ تا زمان مرگ شاملو بسیاری از کتاب‌هایش از سوی ناشران دیگر، از جمله زمانه، سخن، مروارید، آرش (در سوئد)، بامداد (درآلمان)، و ... چاپ و منتشر شده‌اند.
کتابی که مصداق «میراث» شاملوست
یکی از آثاری که چند ناشر ادعای داشتن حق چاپ آن را دارند، اتفاقا "میراث" نام دارد و فیلمنامه‌ای است به قلم احمد شاملو. جنجال بر سر انتشار این کتاب در آستانه‌ی دهمین سالروز مرگ شاعر به رسانه‌ها راه یافته است. بنا بر گزارش‌ها فیلمنامه میراث را شاملو اواخر دهه‌ی شصت نوشته و آن را در اختیار مسعود کیمیایی قرار داده است.
خرداد ماه سال جاری نشر ثالث خبر داد که "میراث" شاملو را به زودی منتشر می‌کند. مدیر نشر ثالت محمد علی جعفریه می‌گوید: «ما برای انتشار این کتاب با کیمیایی قرارداد داریم و آن را برای دریافت مجوز به وزارت ارشاد ارسال کرده‌ایم.» پس از انتشار این خبر، مدیر نشر ورجاوند در تماس با خبرگزاری ایلنا گفت، به موجب قراردادی که یک هفته پیش از نمایشگاه کتاب (اردیبهشت ۸۹) با مسعود کیمیایی بسته‌اند حق نشر این کتاب در اختیار این انتشاراتی است. مدیر ورجاوند گفته است، برای انتشار "میراث" از وزارت ارشاد مجوز دریافت کرده و مشغول انجام کارهای نهایی چاپ ان است.
یکی از دستیاران مسعود کیمیایی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا ضمن تایید قرارداد این کارگردان با نشر ثالث، احتمال می‌دهد سیاوش شاملو نسخه‌ی دیگری از کتاب را به نشر ورجاوند داده باشد. در همین احوال روابط عمومی نشر نگاه نیز خبر داده است که حدود یک سال پیش نسخه‌ی دیگری از این کتاب توسط آیدا سرکیسیان و سیاوش شاملو در اختیار این انتشاراتی گذاشته شده که اکنون مراحل کسب مجوز را طی می‌کند.
میراث بلاتکلیف
به گزارش خبرگزاری ایلنا، مدیر روابط عمومی انتشارات نگاه گفته است: «ما نمی‌دانیم احمد شاملو این فیلمنامه را صرفا برای تبدیل به فیلم به آقای كیمیایی واگذار كرده یا تمامی حقوق اثر در قراردادی به ایشان واگذار شده است.» این خبرگزاری از قول آیدا نوشت: «اگر من و سیاوش این اثر را دراختیار انتشارات نگاه قرارداده‌ایم به این خاطر است كه نگاه ناشر آثار شاملوست.»
در این میان مشخص نیست که چرا وزارت ارشاد برای یک اثر واحد به دو ناشر پس از ماه‌ها مجوز نشر نداده، اما برای یکی از آنها در کمتر از یک ماه اجازه نشر صادر کرده است. و مهم‌تر از این، تکلیف آثار یکی از پرخواننده‌ترین شاعران و نویسندگان معاصر با توجه به دعواها و اختلاف‌هایی که میان ناشران مختلف و وارثان شاعر وجود دارد، ده سال پس از مرگ او همچنان ناروشن است؛ به ویژه آنکه با وجود قراردادهای متفاوت و متناقض، میراث شاملو مدعیانی دارد که بعضا پشتوانه‌ی ادعایشان امضای اوست.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: بابک بهمنش