مهاجران افغان؛ میان ماندن و رفتن
۱۳۸۴ دی ۱۴, چهارشنبه
ظاهرا با پایان گرفتن سال ۸۴ شرایط برای مهاجران افغان دشوارتر می‌شود. تدبیرهای مسئولان برای بازگشت خودخواسته افغانها به نتیجه‌ی دلخواه نرسیده و اینک هر روز سخت‌گیری‌های بیشتری در مورد مهاجران و به ویژه کارگرانی که بدون مجوز در ایران مشغول به کارند اعمال می‌شود. آمار موجود حکایت از آن دارد که ۸۰۰ هزار فرصت شغلی به وسیله‌ی غیر ایرانیان و غیرقانونی اشغال شده است. این در حالی است که جعفر علی‌پور، مديرکل اتباع خارجی وزارت کار و امور اجتماعی، تعداد پروانه کار صادر شده برای اتباع خارجی را «تنها حدود ۱۱ هزار» اعلام کرده است. وزارت کار در ۷۱ هزار مورد بازرسی‌های خود در سال گذشته به بیش از ۹۰ درصد (٦٥ هزار) فعالیت غیرقانونی کارگران غیر ایرانی برخورد کرده است. اما بر هیچ کس پوشیده نیست که اقتصاد ایران از وجود کارگران مهاجر سود سرشاری می‌برد و عدم حضور آنان برخی از صنایع را با مشکلات جدی روبرو می‌کند. به عنوان مثال برخی از متخصصان بر این اعتقادند که یکی از دلایل بحرانی که در معادن سنگ ایران پدید آمده خروج نیروی کار ارزان مهاجران افغانی است.
دولت و نهادهای دولتی نیز از نیروی کار ارزان مهاجران بهره می‌برند. بسیاری از پیمانکارانی که طرحهای راه سازی، خدمات و پاکسازی شهرها را برعهده دارند از کارگران افغان که بیشتر کار می‌کنند و دستمزد و حقوق کمتری دارند استفاده می‌کنند. به گزارش خبرگزاری ایلنا، آذر ماه امسال، بيش از ٨٠ كارگر شاغل در شركت پيمانكاری خدماتی ناحيه يك منطقه ٦ شهرداری تهران، افغانی هستند. این کارگران «بيش از دو ماه است حقوق خود را دريافت نكرده و در بدترين وضعيت معيشتی به سر می برند.» خبرنگار گروه كارگری ايلنا، افزوده است «اين كارگران در دو شيفت كاری ٢ بعد از ظهر تا ٦ عصر و ٢ شب تا ٧ صبح كار میكنند و تنها ١١٥ هزار تومان حقوق دريافت می‌دارند.»
طی دو دهه‌ی گذشته بیش از سه میلیون افغانی به ایران مهاجرت کرده‌اند. ظاهرا امروز با بازگشت خود خواسته و اجباری دوسوم این تعداد به کشورشان بازگشته‌اند. اما دولت ایران قصد بازگرداندن تمام افغانهایی را دارد که به طور غیرقانونی در ایران زندگی و کار می‌کنند. مشکل بازگشت افغانها تنها ریشه دواندن بسیاری از آنها در ایران نیست. وضع نابسامان اقتصادی در افغانستان و آهنگ بسیار کند بهبود آن، چشم‌انداز روشنی پیش روی مهاجران قرار نمی‌دهد. کمتر از ده درصد افغانستان از آب تصفیه شده و برق بهره‌مند است و سوءتغذیه بیش از ۷۰ درصد مردم را رنج می‌دهد. وزیر بهداشت افغانستان یا آنگونه که خود می‌گویند «وزیر صحت عامه» اخیرا اعلام کرده که در ولایت بدخشان ۸۵ درصد مردم زیر خط فقر زندگی می‌کنند. او که بیکاری و خشکسالی را عامل اصلی این وضع خوانده از سازمانهای جهانی خواسته که برای جلوگیری از یک فاجعه‌ی انسانی به کمک مردم این دیار بشتابند.
مهاجران افغانی پاکستان و ایران را به پناهنده‌پذیرترین کشورهای جهان مبدل کرده‌اند. در پاکستان سه میلیون مهاجر افغانی وجود داشته که به گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل بیش از دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر آنان به کشورشان بازگشته‌اند. اما همین کمیساریا اول دیماه طی اطلاعیه‌ای خبر داد که به دلیل بارش فراوان برف و سرمای شدید عده‌ای زیادی از این پناهندگان به طور غیر قانونی دوباره از مرزها گذشته و به پاکستان بازگشته‌اند.
امروزه بسیاری از مهاجران افغانی که نزدیک به دو دهه در ایران کار و زندگی می‌کنند، گرچه از بسیاری حقوق شهروندی بی‌بهره‌اند، در اینجا ریشه دوانده و تصور بازگشت برایشان دشوار است. بر اساس آماری که از سوی اداره کل امور اتباع خارجه وزارت کشور اعلام شده، در حال حاضر حدود ١٥٠ هزار مهاجر افغان که هویت آنها به ثبت رسیده و حضورشان قانونی محسوب می‌شود در تهران سکونت دارند. همچنین بیش از صدهزار کودک حاصل ازدواج افغانها با ایرانیان هستند؛ ازدواج‌هایی که گرچه منع شرعی نداشته به لحاظ قانونی و حقوقی وضعیتی مبهم و نامشخص دارند. ایران از معدود کشورهای جهان است که متولدین در کشور را تبعه‌ی خود محسوب نمی‌کند. با اینهمه، به گفته مدیرکل امور اتباع خارجه وزارت کشور، در حال حاضر بیش از ٦٠٠ هزار تقاضای صدور شناسنامه ایرانی از سوی دختران و پسران بالای ١٨ سال که در ایران متولد شده‌اند وجود دارد. این افراد ادعا می‌کنند از پدر و مادر افغان متولد شده‌اند.
طرح بازگشت افغانها از سال ۱۳۸۱ آغاز شده و سومین مرحله‌ی آن با توافقی که میان دولتهای ایران و افغانستان با کمیساریای عالی سازمان ملل انجام شد آخر فروردین ماه سال ۸۴ آغاز شد. این طرح تا سال گذشته یک میلیون و ۳۰۰ هزار افغانی را به کشورشان بازگردانده است. به گفته ی مسئولان سال ۸۳ بیشترین تعداد مهاجران به افغانستان بازگردانده شده‌اند. در نیمه ی اول این سال روزانه هشت هزار نفر از ایران خارج شده‌اند. با این همه دولت ایران برای بازگرداندن افغانها هر روز شرایط زیست آنان را سخت‌تر می‌کند. بستن مدارس خود گردان افغانها، دریافت هزینه‌ی تحصیل، ایجاد محدودیت در اجاره‌ی خانه و رفت و آمد از تصمیم‌هایی است که اکنون بعضا اجرا می‌شود اما قرار است سال بعد به صورت گسترده‌تری اعمال و با سخت‌گیری بیشتری به اجرا درآید.
بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران