ماکس وبر، آموزگاری جهانی • معرفی کتاب

پهنه‌ی دانش او پژوهش‌های اقتصادی، حقوقی، تاریخی و جامعه‌شناختی دوران‌های باستان، سده‌های میانه و مدرنیته را دربرمی‌گیرد. بی‌جهت نیست که وی بعنوان پایه‌گذار و پدر راهنما در رشته‌های علوم اجتماعی شهرت جهانی یافته است.

در کنار نظریه‌ها‌ی سیاسی و اجتماعی وبر، استادان سرشناس امروز در آثار خود، نظریه‌های وی را الهام‌بخش و راهگشا در عرصه‌های زیرین نیز می‌‌دانند: جامعه‌شناسی اقتصاد؛ جامعه‌شناسی کار، شغل، حرفه، سازمان و صنعت (بطوریکه در پژوهش‌های علم مدیریت آثار ماکس وبر بسیار سودمند‌اند)؛ جامعه‌شناسی نابرابری اجتماعی، تحرّک و لایه‌بندی (آنجا که در کنار رهیافت کارل مارکس و نظریه‌ی لایه‌بندی کارکردی، رهیافت سوم از آن ِ وبر است)؛ جامعه‌شناسی سیاسی؛ جامعه‌شناسی دولت؛ جامعه‌شناسی فرهنگ و دین (آنجا که وبر نه فقط رهیافتی بینظیر ارائه داد، بلکه در پژوهش‌هایش درباره‌ی دین‌های جهانی، مقیاس‌ها و معیارهایی را نشاند).

در آموزش‌های دانشگاهی در رشته‌‌های علوم اجتماعی بطور مداوم و اجتناب‌ناپذیر به نام ماکس وبر برمی‌خوریم. بنابراین برای کسب شناخت بیشتر در زمینه‌ی تاریخ جامعه، تحلیل جامعه و نقد جامعه آشنایی با اندیشه‌ی ماکس وبر بسیار سودمند است، زیرا که پهنه‌ی پژوهشی وی را در بر می‌گیرند. اندیشه‌های ماکس وبر در ارائه‌ی رهیافت‌هایی در نظریه، روش، تحلیل، آسیب‌شناسی و محیط اجتماعی از ژرفش و اعتباری جهانی برخوردار اند. وی در پژوهش خود درباره‌ی تاریخ اجتماعی مدرنیته‌ی مغرب‌زمین می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد که: چرا فقط در غرب بود که رشد اجتماعی به گونه‌ای خاص به مدرنیزاسیون انجامید؟ چرا خیزش انقلاب صنعتی و پیدایش سرمایه‌داری، انقلاب سیاسی، دمکراسی، انقلاب فرهنگی و فرآیند فردیت‌باوری، در اروپا خاستگاه خود را یافت؟ آمیزش شگفتی‌برانگیز و خودویژه‌ی سرمایه‌داری، دمکراسی و فردیت‌باوری، چگونه پیکر گرفت که امروز هنوز افسونزده‌‌ی آنیم و شاید بتوان آن را بخشی از میراث اروپایی قلمداد کرد؟ و اینکه این کدامین حلقه‌های زنجیری از شرایط بودند که این وضعیت تاریخی−اجتماعی را در غرب امکانپذیر ساختند؟ بنابراین ماکس وبر در ژرفای مدرنیته‌ی غربی، سرشت خاص آن و خودویژگی‌های تاریخی آن می‌‌کاود. وی برای پاسخ به این پرسش‌های بغرنج دست به پژوهش در گستره‌های زیرین زد:

۱. سرمایه‌داری، بویژه در واحدهای اقتصادی سرمایه‌داری بورژوایی مدرن؛

۲. دولت، بوروکراسی و حق که زمینه‌های ثبات اجتماعی و شکوفایی این سرمایه‌داری نوظهور را تضمین می‌کنند؛

۳. دین به منزله‌ی فرهنگ، زیرا که دین یکی از بزرگترین قدرت‌های رهنمود زندگی در جهان بوده و هست. این دین است که به انسان‌ها می‌گوید چه بکنند و چه نکنند، چه چیزی می‌خواهند و باید بخواهند و چگونه بر دشواری‌های زندگی‌شان چیره گردند و چگونه به اهداف خود برسند و در پایان چگونه به بهشت موعود راه یابند. وبر بطور تطبیقی اخلاق اقتصادی دین‌های جهانی را برمی‌رسد تا دریابد، این کدام عامل‌ها در پروتستانتیسم ریاضت‌کش بود که به خیزش مدرنیزاسیون در اروپا و ایالات متحده‌ی آمریکا انجامید، و برعکس، کدام عامل‌ها در دین‌های دیگر مناطق جهان بوده که مانع از چنین خیزشی شده است.

موضوع وبر، همانند کارل مارکس، سرمایه‌داری مدرن است. وی "اقتصاد و جامعه" را پژوهید، به همان سان که مارکس در مدل خود زیربنا (سرمایه‌داری) و روبنا (حق، دین، سیاست و غیره) را بررسید. ماکس وبر، که به "مارکس بورژوا" شهرت یافت، همانند سلف خود، نیروی قابلیت و باروری و توان نوآوری این نظام اقتصادی مدرن را برجسته ساخت، ولی آنسوی تاریک آن را بدست فراموشی نسپرد. وی موفقیت غیرقابل انکار سرمایه‌داری را در برابر زیان‌‌هایی نشاند که قابل چشم‌پوشی نیست. حساسیت وبر بویژه معطوف بود به سرشت دوگانه‌ی مدرنیته، به ناسازه‌ها (پارادوکسی‌ها)ی آن و به بهایی که جامعه و شیوه‌ی زندگی مدرن از فرد می‌طلبد. زیرا که سرمایه‌داری، علم و فن و نیز دولت و روند دامن‌گستر بوروکراسی در جهان با دشوارآفرینی خود، فرصت یک زندگی مستقل را از فرد می‌ربایند. وبر دوگانگی مدرنیته را در برابر گزینش یک زندگی مستقل می‌نشاند و در اینجا دست به آسیب‌‌شناسی می‌زند.

از کارشناسان آلمانی در حوزه جامعه‌شناسی وبر باید از پروفسور وولفگانگ اشلوختر (Wolfgang Schluchter) نام برد. وی تا سال ۲۰۰۶ استاد رشته جامعه‌شناسی در دانشگاه هایدلبرگ بوده است و پس از آن نیز به کار پژوهشی خود ادامه می‌دهد.

وولفگانگ اشلوختر آثار پرشماری از خود برجای گذارده است. آخرین اثر او کتابی است دو جلدی با عنوان «بنیان‌های جامعه‌شناسی». جلد اول کتاب شامل سه فصل است: ۱) هگلیانیسم جامعه‌شناختی − کارل مارکس، ۲) کانتیانیسم جامعه‌شناختی − امیل دورکهایم، ۳) جامعه‌شناسی کانتی‌شده − ماکس وبر.

جلد دوم کتاب نیز شامل سه فصل است: ۴) چرخش سامانه‌نظری‌ − تالکوت پارسونز، ۵) چرخش زبان‌نظری − گئورگ هربرت مید و یورگن هابرماس، ۶) نظریه‌ی رادیکالیزه‌شده‌ی سامانه و تنش میان کنش و ساختار.

مطالعه‌ی این کتاب به پژوهشگران و دانشجویان رشته‌ی جامعه‌شناسی توصیه می‌شود.

آنچه اندیشه‌های ماکس وبر را برای یک خواننده‌‌ی کنجکاو جذاب می‌کند، آمیختگی نظریه، روش، تحلیل و نقد در آثار اوست. از اینرو کتاب "ماکس وبر"، نوشته‌ی هانس پتر مولر، استاد جامعه‌شناسی عمومی دانشگاه هومبولت برلین به علاقمندان توصیه می‌شود. نویسنده خواننده را با فرآیند تکوینی اندیشه و نظریه‌های وبر آشنا می‌سازد. کتاب از سوی دو انتشارات کتاب‌های دانشگاهی منتشر شده است. ناشران چند سالی است که دست به معرفی اندیشه‌‌ورزان علوم انسانی در چارچوب انتشار کتاب‌هایی با زبانی فراگیرتر از زبان تخصصی زده‌اند، بی‌‌آنکه از کیفیت آن بکاهند، تا شوق مطالعه را در طیف گسترده‌تری از خوانندگان برانگیزند.

مشخصات کتاب:

Wolfgang Schluchter: Grundlegungen der Soziologie. Zwei Bände. Tübingen: Mohr Siebeck Verlag 2006/2007.

Hans-Peter Müller: Max Weber. Köln/Weimar/Wien, UTB / Böhlau Verlag 2007.