فرار نخبگان ایران؛ محدودیت‌های داخلی یا توطئه خارجی؟
۱۳۹۴ آبان ۹, شنبه
موسسات بین‌المللی و نهادهای دولتی در ایران در سال‌های گذشته تحلیل‌ها و آمارهای مختلفی در مورد ضررهای ناشی از مهاجرت نخبگان ایرانی منتشر کرده‌اند.
خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در گزارشی که روز شنبه نهم آبان (۳۱ اوت) منتشر کرده نوشته است که سالانه نزدیک به ۱۵۰ هزار نفر از ایران خارج می‌شوند. عمده‌ترین دلیل مهاجرت "ضعف بازار کار و کمبود موقعیت‌های شغلی مناسب" عنوان شده است.
از دیگر عوامل مهاجرت افراد تحصیل‌کرده از ایران "بی‌توجهی به ماهیت علم و پژوهش، عوامل اقتصادی، عدم شایسته‌سالاری، انحصارات دولتی و نبود امید به آینده" عنوان شده است.
بیشتر بخوانید: تحصیل‌کرده‌ها ترک کشور می‌کنند
بر اساس این گزارش، در حدود ۲۵ درصد از کل ایرانیان تحصیل‌کرده هم اکنون در کشورهای توسعه‌یافته زندگی می‌کنند و این کشور از این نظر در صدر کشورهای جهان قرار دارد.
طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از دانش‌آموختگان ایرانی این کشور را ترک می‌کنند. رضا فرجی دانا، وزیر علوم سابق ایران سال گذشته تصریح کرد که این تعداد مهاجرت نخبگان میلیون‌ها دلار ضرر مالی برای ایران در پی دارد.
فرار نخبگان؛ "توطئه خارجی"
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، اما خروج نخبگان را توطئه و برنامه‌ریزی غرب با هدف "معارضه" می‌داند. او مهر ماه امسال در تازه‌ترین اظهارات خود در این‌باره در جمع برخی از دانشجویان از برنامه‌ریزی برخی مراکز خارجی برای جذب نخبگان خبر داد.
رهبر جمهوری اسلامی در سخنان خود گفت: «خبرهایی دارم؛ بررسی می‌کنند، جستجو می‌کنند، نخبه‌ها را پیدا می‌کنند؛ نه برای اینکه در داخل تشویق بشوند، تربیت بشوند؛ بلکه برای عوامل بیرونی، که به آنها معرفی کنند، حلقه‌ی واسطی بشوند برای مهاجرت نخبگان و به تعبیر رایج فرار مغزها.»
بیشتر بخوانید: رفسنجانی: افراطی‌ها مانع پیشرفت علمی کشورند
خامنه‌ای این اتفاق را "خیانت" خواند وافزود: «اینکه ما دانشجو را تشویق کنیم و بگوییم "آقا! اینجا چیست؟ چه کسی به تو می‌رسد؟ چه کسی به تو اعتنا میکند؟ بگذار برو آنجا، زندگی کن، پیش برو، پیشرفت کن" این خیانت است.»
او همچنین در مورد شرایط بهتر زندگی در غرب، گفت: «یک تصور خیالی از یک رفاه، در این مواقع ذهن انسان را پر میکند؛ ممکن است خیالی باشد، توهّم باشد، ممکن هم هست واقعی باشد، واقعاً یک رفاهی در انتظار انسان باشد؛ اینجا را ترجیح بدهید.»
خامنه‌ای در بخش دیگری از سخنان خود افزود: «وقتی رفتید یک‌جایی، حالا گیرم یک پولی هم گیرتان آمد، امکانات رفاهی هم - فرضا اگر واقعیّت داشته باشد - گیرتان آمد، اما شما آنجا در معده‌ی آزمند اجتماع‌های بیگانه هضم خواهید شد؛ ولی اینجا می‌توانید منشأ اثر باشید.»
"عدم رعایت حقوق اجتماعی نخبگان"
داوود امیری، رییس کانون شورای اسلامی کار خراسان شمالی، در گفت‌وگو با ایسنا "برآورده نشدن انتظارات نخبگان" را یکی از دلایل خروج آنها از کشور اشاره می‌داند.
این فعال کارگری معتقد است: «بیشتر نخبگان به دلیل ادامه تحصیل به خارج می‌روند و قبل از رفتن بنای بازگشت و خدمت به کشور را دارند اما درصد بالایی از آنها وقتی شرایط کشورهای دیگر و کشور خود را مقایسه و با سطح توقعاتشان تطبیق می‌دهند دیگر بازنمی‌گردند. »
امیری تصریح میکند که بسترهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران برای به کارگیری و "رعایت حقوق اجتماعی" نخبگان مهیا نیست.
بیشتر بخوانید: گلچین نخبگان ایرانی برای مراکز خارجی؛ دلالی یا آینده‌نگری
عبدالله مختاری، کارشناس بازار کار، نیز در گفت‌وگو با این خبرگزاری مهاجرت نخبگان را ناشی از "بی اعتمادی نسبت به جو استخدام و فضای کسب و کار" ارزیابی میکند.
او تصریح میکند: «امروز بیشتر افراد بر اساس دانش و تخصص در جای خود قرار نگرفته‌اند از این رو جامعه با یک بیکاری پنهان مواجه است.»
به گفته مختاری کشورهای دیگر با صرف هزینه بسیار، پول و منابع در اختیار مخترعین قرار می‌دهند تا تولید کنند و به سودآوری برسند اما در ایران، "بوروکراسی‌های اداری و سفته و وثیقه بانکی" کار را برای این افراد دشوار کرده است.