آلفرد نوبل، مخترع و محققی سرمایه‌دار بود که در ۲۱ اکتبر ۱۸۳۳ در استکهلم زاده شد، به تحصیل شیمی پرداخت و در راستای تحقیقات خویش، در ۱۸۶۹ دینامیت را اختراع کرد. او از کاربرد اختراع خویش در عرصه جنگ بسیار ناراضی بود. به همین علت پیش از مرگ مؤسسه‌ای بنیاد گذارد تا از طریق کمک مالی، به یاری دانشمندانی بشتابد که با تحقیقات خویش به امر صلح و پیشرفت و خدمت به بشریت کمک می‌کنند.
نوبل در وصیت‌نامه خویش آورده است که از طریق سرمایه‌گذاری دارایی او در بازار بورس، سود آن هر سال "به افرادی که کار آنان به راه بشریت بهترین دستاوردها را به ارمغان می‌آورد، به شکل جایزه اعطا شود"؛ فرقی نمی‌کند زن و یا مرد و این‌که ساکن کدام کشور باشند.
بنیاد جایزه نوبل از سال ۱۹۰۱ یعنی پنجمین سال درگذشت نوبل، کار خویش را آغاز کرد. مبلغ جایزه ابتدا ۱۵۰ هزار و ۸۰۰ کرون و حال ده میلیون کرون سوئد (حدود یک میلیون یورو) است. هر جایزه می‌تواند به یک تا سه نفر اهدا گردد. این بنیاد هر سال جایزه‌ای نیز به نام "نوبل صلح" به کسی اهدا می‌کند که در راه صلح جهانی اقداماتی مؤثر انجام داده است.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
نوبل صلح تنها جایزه‌ای‌ست که در خارج از سوئد اتفاق می‌افتد. پارلمان نروژ از میان نامزدها یکی را برمی‌گزیند و جایزه نیز در دهم دسامبر، سالروز مرگ نوبل، در شهر اسلو اهدا می‌گردد.
کار برگزاری مراسم جایزه فیزیک و شیمی از سوی "آکادمی سلطنتی علوم سوئد"، پزشکی از سوی "انستیتوی کارولینسکا"ی سوئد و ادبیات از سوی "آکادمی سلطنتی هنر" سوئد پیگیری می‌شود. از سال ۱۹۶۹ جایزه‌ای نیز در عرصه علوم اقتصادی در راستای فکر آلفرد نوبل اهدا می‌شود که بعدها نام "نوبل جایگزین" (آلترناتیو) بر آن گذاشته شد.
جایزه نوبل در نخستین سال در عرصه پزشکی، فیزیک، شیمی و صلح اعطا شد و در این میان به هانری دونانت، بنیانگذار صلیب سرخ جهانی، جایزه نوبل صلح و کنراد رونتگن، مخترع اشعه رونتگن که در عکس‌برداری از بدن کاربرد دارد، نوبل فیزیک اعطا شد.
نخستین زن
ماری کوری نخستین زنی‌ست که جایزه نوبل دریافت کرد. او در سال ۱۹۰۳ به اشتراک با همسرش، پیر کوری، نوبل فیزیک را دریافت کردند. در سال ۱۹۱۱ برای دومین‌بار نوبل شیمی به وی اعطا شد. ۲۳ سال بعد، در ۱۹۳۵ دخترش، اوا رنه به همراه شوهرش، فردریک یولیوت، نوبل شیمی را دریافت کردند. این تنها نمونه‌ای‌ست که مادر و دختری هر دو به جایزه نوبل دست یافته‌اند.
گذشته از این خانواده، دو برادر جان و نیکو تینبرگن، اولی در پزشکی (۱۹۶۹) و دومی در اقتصاد (۱۹۷۳) نیز به نوبل دست یافته‌اند. تا کنون تنها ۴ نفر دو بار موفق به دریافت نوبل شده‌اند. صلیب سرخ جهانی سه بار این جایزه را دریافت داشته است.
تا کنون ۹۴۷ نفر افتخار کسب جایزه نوبل را داشته‌اند که از میان آنان ۵۹ نفر زن بوده‌اند. بنیاد نوبل در این مدت به ۲۸ سازمان نیز نوبل صلح اعطا کرده است. در ۴۹ مورد این جایزه به عللی مختلف اعطا نشد. در میان کسانی که جایزه نوبل دریافت داشته‌اند، تنها ۱۷ نفر سیاه‌پوست دیده می‌شوند که چهار نفر از آنان نوبل ادبیات را دریافت داشته‌اند.
از ۱۹۳ کشور عضو سازمان ملل ۱۲۰ کشور تا کنون جایزه‌ای دریافت نکرده‌اند. از میان این کشورها آمریکا با ۲۸۳، بریتانیا با ۱۰۹، آلمان با ۹۷، فرانسه با ۵۴ و روسیه با ۳۹ جایزه بیشترین جوایز را دریافت کرده‌اند.
مسن‌ترین کسی که این جایزه را دریافت داشت، جان ب. گودانف، شیمیدان ۹۷ ساله آمریکایی بود. دوریس لسینگ نوبل ادبیات را در ۸۸ سالگی دریافت کرد. ملاله یوسف‌زی جوان‌ترین فرد برنده این جایزه است که در ۱۷ سالگی، در عرصه صلح آن را دریافت داشت. پیش از او ویلیام لورنس براگ در ۲۵ سالگی نوبل فیزیک را دریافت کرده بود.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
اعطای جایزه نوبل هر از گاه با تنش نیز همراه بوده است. در سال ۱۹۷۳ این جایزه به هنری کیسینجر و لی دوک‌تو، به خاطر برقراری صلح در ویتنام اهدا شد. لی دوک‌تو در اعتراض به آن، از گرفتن جایزه خودداری کرد، زیرا هنوز صلح در ویتنام برقرار نشده بود. اهدای جایزه به جیمی کارتر نیز با سر و صدا توام بود. مخالفت او با جرج بوش در حمله به عراق بهانه اهدای جایزه بود.
مهاتما گاندی نیز پنج بار نامزد دریافت جایزه نوبل بود، ولی آن را دریافت نکرد. در سال ۱۹۴۸ کمیته نوبل قصد اهدای این جایزه به او را داشت که با ترور گاندی عملی نشد. پیشنهاد شد که با این همه او را برگزینند، ولی این امر با اساسنامه بنیاد نوبل هم‌خوانی نداشت.
تا کنون زنان ۱۸ بار جایزه نوبل صلح، ۱۶ بار ادبیات، ۱۲ بار پزشکی، ۷ بار شیمی، ۴ بار فیزیک و ۲ بار اقتصاد را دریافت داشته‌اند.
صلح همچون رشته تخصصی
بیشترین رشته‌ای که زنان در آن نوبل گرفته‌اند، صلح است. نخستین زنی که به آن دست یافت، برتا فون سوتنر (۱۹۰۵) بود. این زن که با نوبل سابقه دوستی داشت، از نخستین کسانی بود که از فکر او استقبال کرده، وی را در این کار تشویق نمود. فون سوتنر نویسنده‌ای بود ضد جنگ که شعار نابودی اسلحه را در فعالیت‌های بشردوستانه خویش برگزیده بود. رمان او "تفنگت را زمین بگذار" بسیار مشهور است.
در ۲۰۱۱ سه زن این جایزه را دریافت داشتند؛ الین جانسون سیرلف، رئیس‌جمهور لیبریا، لوما گبوو، زنی لیبریایی مدافع حقوق زنان در آفریقا، و توکل کارمان، روزنامه‌نگار یمنی. در سال ۲۰۰۹ پنج زن نوبل دریافت کردند که بیشترین شمار زنان دریافت‌کننده این جایزه در یک سال محسوب می‌شود.
پس از برتا فون سوتنر ۲۶ سال زنی نوبل صلح دریافت نکرد تا این‌که جین آدامز در سال ۱۹۳۱ به پاس کوشش برای دستیابی به صلح در دوران جنگ اول جهانی، به آن دست یافت. او بنیانگذار خانه امن (هال هوس) برای بینوایان در شیکاگو و از نخستین زنان فعال در جنبش فمینیسم بود که ریاست "اتحادیه بین‌المللی زنان برای صلح و آزادی" را نیز برعهده داشت.
امیلی گرین بالچ در ۱۹۴۶به خاطر تلاش برای صلح در جهان، به این جایزه دست یافت. او اقتصاد و جامعه‌شناسی تحصیل کرده و در آمریکا استاد دانشگاه بود. تلاش برای کسب حقوق کودکان، برابری زن و مرد و عدم تبعیض، بهبود شرایط کار و دستمزد زنان، مخالفت با سیاست‌های جنگ‌طلبانه آمریکا از او چهره‌ای محبوب ساخته بود. او تنها راه خوشبختی بشریت را پیش از همه در دستیابی به صلح می‌دانست. گرین بالچ در "کنگره بین‌المللی زنان" در هلند (۱۹۵۱) نقش فعالی داشت.
بتی ویلیامز به همراه مارید کوریگان در سال ۱۹۷۶ برای تلاش خستگی‌ناپذیرشان در جهت پایان دادن به خشونت‌های حاکم بر ایرلند، به این جایزه دست یافتند. آن دو در راه جنبش صلح، با نفی خشونت، "جامعه مردم صلح‌طلب" را بنیان گذاشتند.
مادر ترزا بی‌هیچ ادعایی ۱۸ سال از عمر خود را در هندوستان وقف بینوایان کرد. او در ۱۹۸۲ در جنگ اعراب و اسرائیل، در محاصر بیروت، جان ۳۷ کودک را در بیمارستانی که در خط مقدم جنگ قرار داشت، نجات داد. برای فعالیت‌های بشردوستانه‌اش در ۱۹۷۹ به نوبل صلح دست یافت. مادر ترزا اگرچه موافق احکام ضد زن کلیسا بود و بارها آن را تکرار کرده، چهار هزار راهبه در ۱۲۳ کشور جهان در مؤسسات خیریه‌ای که بنیاد گذاشته بود، مشغول به کار بودند.
آلوا میردال، اهل سوئد، به پاس تلاش بی‌وقفه در جهت خلع سلاح در سال ۱۹۸۲ به نوبل صلح دست یافت. او فعال خستگی‌ناپذیر راه آزادی و حقوق زنان بود. نخستین زنی بود که به ریاست یک بخش در سازمان ملل انتخاب شد و در کمیته خلع سلاح این سازمان نقش فعالی داشت. جالب این‌که ۶۰ هزار نفر از مردم نروژ طی نامه‌ای خواهان اعطای این جایزه به او شده بودند.
آنگ سان سوچی اهل میانمار به پاس مبارزه برای عدم خشونت در دستیابی به راه آزادی و حقوق بشر در ۱۹۹۱ برنده نوبل صلح شد. مادر او سفیر میانمار در هند بود. در آنجا بود که گاندی الگوی او شد. آنگ سان سوچی سازمان ملی دمکراسی را در میانمار تأسیس کرد که عدم توسل به خشونت و نافرمانی مدنی شعار آن بود. زمانی برنده نوبل صلح شد که در بازداشت خانگی به سر می‌برد. سکوت او در برابر نسل‌کشی مردم "روهینگیا" زمانی که رئیس دولت بود، باعث شد تا عده‌ای خواهان بازپس‌گرفتن این جایزه از او شوند.
ریگوبرتا منچو تام، اهل گواتمالا، در سال ۱۹۹۲ برنده نوبل صلح شد. او در فقر مطلق زاده شد. از کودکی کار می‌کرد. خواندن و نوشتن را در کلیسا آموخت. به فعالیت‌های چریکی روی آورد و به عنوان هماهنگ‌کننده جبهه مقاومت در برابر دیکتاتوری در گواتمالا فعالیت می‌کرد. به پاس تلاش‌های گسترده در راه کسب حقوق بومیان کشورش، برنده جایزه نوبل شد.
جودی ویلیامز آمریکایی به خاطر کارهای ارزشمندش در مبارزه جهانی علیه تولید و استفاده از مین و هم‌چنین مین‌روبی در ۱۹۹۷ به جایزه نوبل صلح دست یافت. او سال‌ها سخنگوی جنبش جهانی مین‌روبی بود. جودی ویلیامز سال‌های درازی از عمرش را در کشورهای آمریکای لاتین وقف فعالیت‌های بشردوستانه کرد. او به فاصله زمانی صدسال همان سخنانی را بر زبان می‌راند که آلفرد نوبل می‌گفت.
تنها ایرانی در میان برندگان
شیرین عبادی در سال ۲۰۰۳ به پاس تلاش برای دفاع از حقوق زنان و کودکان در ایران در راستای حقوق بشر به این جایزه دست یافت. او تاکنون هم تنها برنده ایرانی جایزه نوبل است. عبادی نخستین قاضی زن در ایران بود که پس از استقرار جمهوری اسلامی از کار در این شغل محروم شد. شیرین عبادی سپس به وکالت روی آورد و به حمایت از زنان و کودکانی پرداخت که از کوچکترین حقوق اجتماعی محروم شده بودند.
وانگاری موتا ماتایی از کنیا نخستین زنی از آفریقا بود که به این جایزه دست یافت. در کنار فعالیت‌های دانشگاهی، جنبش درختکاری عمومی را در قاره آفریقا به راه انداخت، تا جایی که در مدتی کوتاه ۲۰ میلیون نهال کاشته شد. زنان در این جنبش نقش بزرگی بر عهده داشتند. ماتایی تلاشگر خستگی‌ناپذیر راه صلح و دمکراسی نیز بود.
در میان این زنان باید از نادیه مراد نیز نام برد که دختری‌ست ایزدی از کردهای عراق، از قربانیان داعش که پس از رهایی به مبارزه‌ای خستگی‌ناپذیر برای "مبارزه علیه خشونت جنسی" برخاست. در این راستا جایزه صلح نوبل در سال ۲۰۱۸ به او تعلق گرفت.
در این‌که چرا تا کنون، طی ۱۲۰ سال گذشته، سهم زنان نسبت به مردان در دریافت جایزه نوبل کم بوده است، می‌توان به مواردی بسیار از جمله فقر، عدم امکانات تحصیل و نگاه سنتی به زن اشاره کرد. خانم لارس هایکن‌استن، از مسئولان کمیته نوبل، بر نظام آموزشی در دانشگاه‌ها نیز انگشت می‌گذارد که عرصه تحقیقات دانشگاهی در سی تا پنجاه سال گذشته بیشتر مردانه بوده؛ چیزی که در سال‌های اخیر دچار تحول شده است.
برای نمونه مابین سال‌های ۱۹۰۱ تا ۱۹۲۰ تنها چهار زن در میان دریافت‌کنندگان جایزه نوبل بودند، در حالی که این رقم مابین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۹ به ۲۴ تن رسید.