رواداری، دین و حق (۲)
۱۳۸۶ اسفند ۱۷, جمعه
دیالکتیک رواداری
رواداری از آنجا که اصلی فراروییده از دل تاریخ است، خود بیانگر آن است که تحقق بخشیدن به آن با چه دشواری‌هایی می‌تواند توأم باشد. هرچند که چگونگی پیدایی رواداری امری نسبی است، ولی حقانیت و داعیه‌ی آن جهانی است. در این رابطه سخن جامعه‌شناس آلمانی ماکس وبر صدق می‌کند که در «مجموعه‌ی مقالات درباره‌ی جامعه‌شناسی دین» نوشت: "فرزندِ جهان ِ فرهنگی ِ مدرن ِ اروپایی مسائل تاریخ جهان را بطور اجتناب‌ناپذیر و بحق با این پرسش برمی‌رسد: این کدام حلقه‌‌های زنجیره‌ای از شرایط بودند که باعث شد بر پهنه‌ی مغرب‌زمین، و فقط در اینجا، پدیده‌های فرهنگی‌ای خود را بنمایانند که دستکم ما مایلیم چنین بیانگاریم در یک مسیر رشد با اهمیت و اعتباری جهانی قرار بگیرند."
ولی در نهان مفهوم رواداری تنشی غیرقابل حل نهفته است. رواداری قرار است حرمت کسانی را برسمیت بشناسد، و بدینسان به تأیید تنوع و چندگرایی در جامعه یاری برساند، که این افراد هرچند که بخشی از تمامیت جامعه هستند، ولی به آن پیوند نخورده‌اند و با حمایت از آنها قرار است از بیگانه بودن رهایی یابند. به این اعتبار، حفاظت و رعایت شأن و حرمت فرد بیگانه به این معناست که باید بر بیگانه بودن فرد بیگانه تأکید ورزید. رواداری که خود مشخص می‌کند، چه چیزی پذیرفتنی است و چه چیزی پذیرفتنی نیست، خود تصویری غریب از خود ارائه می‌دهد. تناقض درونی (پارادوکسی) این مرزبندی در این است که هر گاه رواداری بخواهد بطور اجتناب‌ناپذیر مرز میان آنچه قابل روا و تحمل است و آنچه که غیرقابل تحمل و رواداشتن است را تعیین کند، باید به عکس خود، یعنی به نارواداری توسل جوید. این جمله معروف است که می‌گویند: "نسبت به نارواداری نباید روادار بود."
در این رابطه می‌توان به این عبارت روسو در کتاب «قرارداد اجتماعی» اشاره کرد که نوشت: "امروزه از آنجا که دیگر دین دولتی وجود ندارد و نمی‌تواند وجود داشته باشد، باید نسبت به تمامی دین‌هایی روادار بود که خود دین دیگر را روا می‌دارند، تا آنجا که جزم‌های دینی ایشان مانع از اجرای وظایف یک شهروند نشود." بعبارت دیگر، انحراف از این مسیر تا جایی قابل تحمل است و روا داشته می‌شود که پیامدی برای جامعه نداشته باشد.
این درست است که رواداری زمینه‌ساز آزادی‌های گسترده‌ای است، ولی اعضای یک جامعه‌ی متکی بر حقوق شهروندی باید رفتاری منطبق با قوانین حکومت قانونمدار داشته باشند. در صورت نقض این قوانین ضروری است که سازوکارهای محدودکننده بکار بسته شوند. ژان ژاک روسو در همان کتاب می‌‌نویسد: "آنکس که جرأت کند بگوید: "خارج از کلیسا رستگاری و نجات وجود ندارد"، آن فرد را باید از حیطه‌ی دولت طرد کرد."
به رواداری می‌توان بعنوان یک شیوه‌ی زندگی در یک جامعه‌ی کم‌وبیش همگون نگریست. مارتین والتسر، فیلسوف آمریکایی می‌گوید: "هنگامی که در کنار یک دیگری ِ خطرناک زندگی می‌کنم، نمی‌توانم روادار باشم." در واقع، وقتی آن دیگری به گونه‌ای دیگر باشد، معیارهایی متفاوت با من داشته باشد و هنجارهای رفتاری‌اش با هنجارهای من همخوان نباشد، آنگاه با توجه به شکل زیستی و آرام من، همواره یک دیگری خطرناک است.
در کتاب «رواداری، دین و حق» به قلم کارل هاینتس لادور و اینو آوگسبرگ، نویسندگان به مسئله‌ی رواداری در جامعه‌ی پلورال مدرن کنونی می‌پردازند. آنچه که امروز بعنوان بازگشت ادیان مطرح شده، مشکلات حقوقی متعددی را در تضاد با یک رشته قوانین یک جامعه‌ی مدنی مبتنی بر حقوق شهروندی باعث شده است. چنانکه بر همگان روشن است، ادیان، بویژه سه دین ابراهیمی، داعیه‌ی حقیقت مطلق را دارند. برخی قرائت‌های متعصب دینی راه را بر آزادی دگراندیشی و دگرباشی سد کرده‌اند یا دستکم می‌کوشند مانع از بهره بردن از آزادی‌هایی شوند که یک جامعه‌ی شهروندی حق مسلم اعضای یک جامعه می‌داند.
نویسندگان در بخشی دیگر از کتاب خود برخی احکام حقوقی دادگاه‌های آلمان در مورد آزادی یا محدودیت‌های دینی را بررسیده‌اند که در خور تأمل است. این دو پژوهشگر می‌کوشند نشان دهند که مرز میان خودی، دیگری و بیگانه کجاست و در این میان سازوکار رواداری با کدام چالش‌ها و چگونه تناقض‌هایی دست به گریبان است.
در کتاب دیگری به قلم پروفسور راینر فورست با عنوان "رواداری در نزاع"، نویسنده به تفصیل پیشینه‌ی تاریخی، مضمون رواداری بعنوان یک مفهوم مناقشه‌برانگیز را برمی‌رسد. کتابی است پرحجم در ۸۰۹ صفحه که از دو بخش عمده تشکیل شده: ۱ گفتمان تاریخی رواداری، نوسان میان قدرت و اخلاق، ۲ نظریه‌ای درباره رواداری.
بخش اول به موضوع‌های زیرین می‌پردازد: رواداری: انگاشت و انگاشت‌ها؛ رواداری در دوران باستان و سده‌های میانه؛ آشتی، شکاف و صلح: هومانیسم و رفورماسیون؛ دو امر سیاسی و فردی در رواداری و حاکمیت؛ حق طبیعی، رواداری و انقلاب: پیدایش لیبرالیسم و شک و تردیدها در آزادی وجدان؛ روشنگری در تأیید و رد رواداری. موضوع‌های بخش دوم کتاب از این قراراند: توجیه رواداری؛ کرامندی عقل؛ فضیلت رواداری؛ جامعه‌ی روادار.
این کتاب به خوانندگانی که به مسائل نظری پیرامون "رواداری" علاقمندند، توصیه می‌شود.
معرفی کتاب‌ها:
Karl-Heinz Ladeur / Ino Augsberg: Toleranz - Religion Recht. Tübingen, Mohr Siebeck Verlag 2007.
Rainer Forst: Toleranz im Konflikt. Geschichte, Gehalt und Gegenwart eines umstrittenen Begriffs. Frankfurt a.M., Suhrkamp Verlag 2003.