رقابت‌های ایران و ترکیه در آسیای میانه
۱۳۸۷ آبان ۱۵, چهارشنبه
برخی از کارشناسان می‌گویند علیرغم هم‌مرزی جمهوری اسلامی با کشورهای آسیای مرکزی و حوزه دریای خزر و پیوندهای فرهنگی و تاریخی دیرینه ایران با این کشورها، تابحال نتوانسته با ترکیه که هزاران کیلومتر از این کشورها دور است، رقابت کند.
اشتراکات و اختلافات
ایران و ترکیه نخستین کشورهائی هستند که استقلال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز را به رسمیت شناخته‌اند. کشورهای آسیای مرکزی با تشویق و حمایت ایران و ترکیه عضو "سازمان همکاری اقتصادی اکو" شدند. اما ترکیه و ایران تابحال نتوانسته‌اند در عرصه‌های اقتصادی پروژه‌های مشترکی را در منطقه اجرا کنند. به نظر مهمت سیف‌الدین ارول، استاد دانشگاه قاضی آنکارا و کارشناس در امور آسیای مرکزی، علیرغم اشتراکات ایران و ترکیه در عرصه‌های مختلف اقتصادی، موانع اساسی در این راه وجود دارد: «به نظر من میان ترکیه و ایران رقابتی وجود ندارد. منافع این کشورها مشترک هستند. ولی تیرگی رابطه ایران با آمریکا بر روابط این دو کشور سایه افکنده است.»
مهمترین عرصه رقابت
به نظر کارشناسان محلی، انرژی نفت و گاز منطقه یکی از مهمترین عرصه‌های رقابت ترکیه و ایران است. در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران با صدور نفت و گاز خزر و آسیای میانه از طریق پروژه "ترانس خزر" مخالفت می‌کند. ولی مهمت سیف الدین ارول، کارشناس ترک در مصاحبه با بخش فارسی دویچه وله تاکید می‌کند که ایران با صدور انرژی و رساندن آن به بازارهای اروپا از طریق ترکیه مخالفتی ندارد. او می‌گوید: «در موقعیت کنونی جمهوری اسلامی ایران قصد ندارد موجب رنجش کشورهای ترکیه و آذربایجان شود.» این کارشناس به این مسئله هم اشاره می‌کند که اتحادیه اروپا از پروژه‌های "ترانس خزر" و "نابوکو" که انرژی منطقه را از طریق ترکیه به این اتحادیه اروپا می‌رساند نیز حمایت می‌کند.
موقعیت بهتر ایران
ایران با برخورداری از مرزهای زمینی و آبی و تاسیس خط ریلی سرخس- عشق آباد و همچنین با پیوستن به خط ریلی ترکمنستان – قزاقستان و روسیه نسبت به ترکیه از موقعیت جغرافیائی بهتری برخوردار است. در این خصوص امین گلی، کارشناس ترکمن چنین می‌گوید: «نزدیکی ایران و هم مرز بودن ترکمنستنان با ایران و ارزانتر بودن برخی از کالاهای ایرانی سبب باز شدن پای برخی از تاجران ایرانی به بازار ترکمنستان شده و این مسئله می‌تواند رقابتی برای ترکیه به حساب آید. به دلیل اینکه ایران از ترکمنستان گاز مایع می‌خرد و شرکت‌های ایرانی در ترکمنستان فعالیت‌های شدیدی دارند.»
در سال‌های اخیر ایران تلاش کرد به اشتراکات فرهنگی و تاریخی آسیای مرکزی نیز توجه بیشتری بکند. برگزاری سمینارهای فرهنگی مشترک با تاجیکستان و ترکمنستان را می‌توان در این زمینه مثال آورد. لیکن به‌رغم موقعیت ژئوپلیتکی ویژه ایران، گفته می‌شود که سیاست‌های راهبردی جمهوری اسلامی در قیاس با سیاست‌های ترکیه در منطقه آسیای مرکزی موفقیت‌آمیز نبوده است.
مخالفت آمریکا با توسعه روابط ایران
برخی از کارشناسان ایرانی می‌گویند آمریکا ایران را تهدیدی سیاسی در آسیای میانه نشان می‌دهد و در مسایل اقتصادی نیز تلاش می‌کند ایران را در پروژه‌های منطقه‌ای راه ندهد و آن را به انزوا بکشاند. آمریکا مانع نفوذ و گسترش روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی شده و ترکیه از این سیاست سود برده است. کارشناسان چشم انداز خوب رابطه ایران با کشورهای آسیای میانه را در گرو از میان رفتن تضاد مناسبات ایران با آمریکا ارزیابی می‌کنند.
پیروزی ترکیه در رقابت‌ها
مهمت سیف‌الدین ارول کارشناس ترک، تاسیس"اتحادیه کشورهای ترک زبان" و احداث "خط لوله نفتی باکو – جیهان" را برای موفقیت سیاست‌های ترکیه مثال می‌آورد و به نفوذ اقتصادی و فرهنگی ترکیه در ترکمنستان اشاره می‌کند. به نظر او ترکیه در رقابت‌های فرهنگی و اقتصادی حتی از روسیه هم پیشی گرفته است. هم اکنون حدود ۵۰۰ شرکت ترکیه‌ای در این کشور ثبت شده‌اند که ۷۰۳ طرح را به ارزش ۶ میلیارد دلار اجرا کرده‌اند.
بیش از هفت هزار شهروند ترک در ترکمنستان مشغول فعالیت هستند و بدین ترتیب ترک‌ها بیشترین اتباع خارجی این کشور آسیای مرکزی را تشکیل می‌دهند. جمهوری اسلامی ایران با وجود نزدیکی مسافت و با برخورداری چهار گمرگ فعال، نفوذ اقتصادی و فرهنگی همانند ترکیه در ترکمنستان را ندارد. کارشناسان محلی ولی بر این باورند، با توجه به موقعیت‌های تاریخی، فرهنگی و یا اقتصادی ایران در این منطقه انتظار می‌رود که سیاست‌های ایران نیز فعالتر شود.
طاهر شیرمحمدی