رقابت بر سر انتشار آثار هاینریش بل در ایران
۱۳۹۴ تیر ۲۶, جمعه
براساس داده‌های بانک اطلاعاتی کتابخانه ملی ایران ، تاریخ انتشار اولین کتاب هاینریش بل در ایران به سال ۱۳۴۹ شمسی برمی‌گردد. در این سال انتشارات کتاب‌های جیبی که بعدها انتشارات امیرکبیر مالک آن شد، کتاب "عقاید یک دلقک" را با ترجمه شریف لنکرانی روانه بازار کرد و به این ترتیب مخاطبان فارسی زبان با قلم این نویسنده آشنا شدند.
شاید نتوان اطلاعات جامع و دقیقی از کتاب‌های منتشر شده هاینریش بل در ایران ارائه داد، به‌خصوص آنکه علاوه بر رمان‌ها و نمایشنامه‌های رادیویی او، داستان‌های کوتاه‌بسیاری هم از این نویسنده توسط مترجمان مختلف در قالب مجموعه داستان به چاپ رسیده است.
به عنوان نمونه سعید فرهودی، مترجم کتاب "فرشته سکوت کرد"، خبر از چاپ مجموعه داستانی تحت عنوان "بازگشت به دریاچه ژنو" می‌دهد که داستان کوتاه "پای گرانبهای من" نوشته هاینریش بل هم در آن به چشم می‌خورد.
«ایرانیان برای چاپ آثار هاینریش بل سرودست می شکنند»
کیوان مهتدی، مدیر انتشارات "دیبانه"، درباره اوج دوره استقبال از کتاب‌های بل به دویچه‌وله فارسی این‌گونه می‌گوید: «با وجود انتشار بعضی از کتاب‌های هاینرش بل در دهه ۱۳۶۰ و اوایل دهه ۱۳۷۰ مانند "قطار به موقع رسید" و همخوانی موضوع کتاب با موقعیت اجتماعی آن زمان، کتاب‌های این نویسنده در آن دوره اقبال عام پیدا نکرد. شاید بتوانیم بگوییم که در اواخر دهه ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ سه کتاب "عقاید یک دلقک"، "سیمای زنی در میان جمع" و "آبروی از دست رفته کاترینا بلوم" بیشترین اقبال را بین مخاطبان ایرانی کسب کردند.»
یکی دیگر از مدیران باسابقه نشر در ایران هم معتقد است که استقبال از کتاب‌های هاینریش بل در دهه ۱۳۸۰ فوق‌العاده بود و این استقبال از آن زمان هم با شیب مناسبی رو به رشد است. شاید همین استقبال خوب از نوشته‌های هاینریش بل بوده که رقابتی تنگاتنگ را میان ناشران ایرانی بوجود آورده، به طوری که بعضی از کتاب‌های او توسط مترجمان و ناشران مختلف چندین بار تجدید چاپ شده‌اند. به‌عنوان نمونه می‌توان به کتاب "نان سال‌های جوانی" اشاره کرد که تا‌به‌حال توسط سه مترجم مختلف ترجمه شده و در انتشارات "جامی"، "چشمه" و "دیگر" به‌چاپ رسیده است.
نمونه‌ای دیگر از رقابت انتشاراتی‌های ایران بر سر چاپ نوشته‌ای از هاینریش بل، به کتاب معروف "عقاید یک دلقک" برمی‌گردد. این کتاب که درسال ۱۳۴۹ توسط انتشارات کتاب‌های جیبی و با ترجمه شریف لنکرانی به چاپ رسیده بود، تا مدتی تجدید چاپ نشد. درنهایت نشر "چشمه" در سال ۱۳۷۹ "عقاید یک دلقک" را با ترجمه محمد اسماعیل‌زاده چاپ و روانه بازار کرد. استقبال از این کتاب در حدی بوده که "عقاید یک دلقک" تا به‌حال تنها در نشر "چشمه" بیست و شش بار تجدید چاپ شده است.
چند سال بعد، شاید به‌خاطر اقبال بسیار خوبی که "عقاید یک دلقک" در بین خوانندگان ایرانی پیدا کرده بود، این‌بار انتشارات امیرکبیر که صاحب امتیاز چاپ کتاب‌های انتشارات کتاب‌های جیبی بود، و انتشارات جامی اقدام به چاپ این کتاب کردند. این دو انتشاراتی تا به امروز هر کدام چندین بار "عقاید یک دلقک" را تجدید چاپ کرده‌اند.
مدیر دفتر یکی از ناشران معتبر ایرانی درباره ترجمه دوباره آثار هاینریش بل معتقد است با توجه به تغییراتی که در زبان بوجود می‌آید، بهتر است برخی از کتاب‌های مهم با زبانی امروزی‌تر ترجمه شوند.
بیشتر بخوانید: یادی از هاینریش بل، چهره‌ی عدالت‌جوی ادبیات آلمان
محمد اسماعیل‌زاده، مترجم کتاب‌های "عقاید یک دلقک" و "نان سال‌های جوانی" هم درباره ترجمه دوباره این کتاب به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: «بهتر است در ترجمه‌ای که چند دهه قبل انجام شده تغییراتی ایجاد شود و با دیدگاهی دیگر ترجمه مجدد شود. البته مطمئنا اختلاف سلیقه‌های کوچکی بین دو ترجمه وجود خواهد داشت.»
دلیل استقبال از هاینریش بل در ایران چیست؟
محسن راشدی، مدیر روابط عمومی "نشر نون"، که کتاب "فرشته سکوت کرد" آن، در کمتر از یک‌سال به چاپ دوم رسیده است، به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: ”نام هاینریش بل و ذکر این نکته که مخاطب با کتابی از ادبیات آلمان مواجه است، باعث افزایش فروش یک کتاب می‌شود.“
محمد اسماعیل زاده، یکی از مترجمان باسابقه آلمانی، به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: «قلم و سبک نگارش هاینریش بل برای من بسیار جذاب بود. به‌خصوص آنکه وقتی نویسنده‌ای برنده جایزه نوبل شده باشد، جذابیت آثارش چند برابر می‌شود و خواننده و مترجم می‌خواهند بدانند که یک نویسنده چرا برنده جایزه نوبل ادبیات شده است.»
مترجم کتاب "عقاید یک دلقک" همچنین دلیل جذابیت نوشته‌های هاینریش بل برای مخاطبان ایرانی را مضمون کارهای او می‌داند. او معتقد است: «شاید به‌نظر برسد که موضوعات کتاب‌های هاینریش بل قدیمی است و مربوط به برهه زمانی خاصی است که چندین دهه از آن گذشته و اکنون شرایط جامعه چیز دیگری است. ولی مضمون کارهای هاینریش بل، قلم این نویسنده و مستقیم بودن نوشته‌هایش و اندیشه شخصیت‌های رمانهای او، تقابل دیدگاه‌های افراد، مانند تقابل کاتولیک و پرتستان در کتاب "عقاید یک دلقک"، فقر و تهیدستی، مسائل و مشکلات دوران پس از جنگ، همچنان باعث جذب مخاطب می‌شوند.»
هاینریش بل به واسطه بیان غنی و دقیق و در عین حال ساده موضوعات در نوشته‌هایش ارتباطی عمیق با خواننده برقرار می‌کند. محمد اسماعیل‌زاده، مترجم رمان "عقاید یک دلقک"، در مراسم معرفی محبوب‌ترین کتاب‌های فروشگاه مرکزی شهرکتاب ایران گفت: «هاینریش بل هنر را برای مردم می‌خواست و در آثارش به دردهای اقشار فرودست جامعه می‌پرداخت. تضاد دوران جنگ و پس از جنگ در آلمان، موضوع فاشیسم و حمایت کلیسا از طبقه مرفه جزو مضامین آثار او بوده که با جسارت تمام در نوشته‌هایش به چشم می‌خورد.»
می‌توان گفت که نوشته‌های هاینریش بل برای ملت‌هایی که خاطره جنگ را در پس ذهن دارند، جذابیت ویژه‌ای دارد. سعید فرهودی، مترجم کتاب "فرشته سکوت کرد"، دلیل محبوبیت نوشته‌های هاینریش بل در ایران را جذابیت موضوع و متن کتاب‌های وی و شباهت موضوع بسیاری از کتاب‌های این نویسنده به مسائل بعد از جنگ در ایران می‌داند.
یکی از مدیران باسابقه انتشارات در ایران معتقد است که خواننده ایرانی با جهان هاینریش بل و درون‌گرایی‌ای که در آثارش به چشم می‌خورد ارتباط بسیار خوبی برقرار می‌کند. به عقیده این مدیر اهل نشر، کتاب‌های هاینریش بل رمان‌هایی شبه فلسفی هستند که واگویی‌های ذهنی مفصلی دارند و به این ترتیب خوانندگان ایرانی همذات پنداری عمیقی با این رمان‌ها دارند.
این مدیر انتشارات همچنین مخاطب اصلی کتاب‌های هاینریش بل در ایران را طبقه متوسط می‌داند و در این باره به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: «مخاطب اصلی کتاب‌های هاینریش بل بیشتر طبقه متوسط هستند. در واقع خوانندگانی که کتاب‌های روشنفکری خاص را می‌خوانند در گروه مخاطبان اصلی کتاب‌های هاینریش بل قرار ندارند. در عین حال خوانندگانی که کتاب‌های عامه‌پسند می‌خوانند هم نمی‌توانند ارتباط چندانی با نوشته‌های این نویسنده برقرار کنند. بنابراین مخاطبان اصلی نوشته‌های هاینریش بل، طبقه متوسط میان‌سال بین سن‌های ۲۰ تا ۴۰ سال است، به این خاطر که می‌توانند با دغدغه‌های ذهنی شخصیت‌های کتاب‌های هاینریش بل هم‌ذات‌پنداری کنند و حرف‌های درون خود را از زبان شخصیت‌های کتاب‌های او بخوانند.»
هاینریش بل و تیغ سانسور و سیاست
با وجود حرکت بر روی خط قرمزها در کتاب‌های "هاینریش بل"، به واسطه انتخاب و سبک هوشمندانه نگارش، بل راه خود را از میان دهلیزهای سانسور پیدا کرده است.
سانسور کتاب‌های هاینریش بل در ایران معمولا محدود به کلمات و صحنه‌های رایجی است که در مورد ترجمه همه رمانهای خارجی‌در این کشور اعمال می‌شود.
به‌واسطه موضوع‌هایی که هاینریش بل برای داستان‌نویسی انتخاب کرده و مهارتی که در شخصیت‌پردازی دارد، ایرانیان با شخصیت‌ها و موقعیت داستان‌ها و نمایشنامه‌های او هم‌ذات‌پنداری نزدیکی پیدا می‌کنند. برای نمونه برخی بر این باورند که یکی از دلایل جذابیت کتاب "آبروی از دست رفته کاترینا بلوم" در ایران، هم‌زمانی انتشار این کتاب با ماجرای موسوم به "قتل‌های سیاسی زنجیره‌ای" در زمان دولت محمد خاتمی بود.
نوشته‌های هاینریش بل متعلق به دوره و زمان مشخصی نیست. محمد اسماعیل‌زاده در مراسم معرفی محبوب‌ترین کتاب‌های مخاطبان فروشگاه مرکزی شهرکتاب می‌گوید: «صدراعظم آلمان در بزرگداشتی که در سالگرد درگذشت هاینریش بل برگزار شد، در یادداشتی نوشت: "زنده باد یاد همواره یاری‌گر محرومان… او فردی مبارزه‌جو و ناآرام بود که برای دولت دردسر درست می‌کرد ولی همواره قابل احترام بود و جایش برای همیشه در جامعه ما خالی است."»
هاینریش بل در کتاب ”عقاید یک دلقک“ می‌نویسد: "مردم یا متوجه منظور من می‌شوند یا نمی‌شوند. من یک مفسر نیستم." ولی باتوجه به اقبال گسترده نوشته‌های بل در ایران شاید بتوان گفت ایرانیان متوجه منظور هاینریش بل شده‌اند.