دیپلماسی دیجیتالی ایران؛ توییت کردن مقامات در لحظات حساس
۱۳۹۴ بهمن ۲۹, پنجشنبه
"برجام به فرجام رسید." این بخشی از نوشته کوتاه حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، پس از اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک در روز ۱۶ ژانویه (۲۶ دی ماه) بود. این نوشته‌ی کوتاه نه در رسانه‌های رسمی داخل ایران که در حساب کاربری رئیس‌جمهور ایران در شبکه توییتر منتشر شد.
توییتر یک شبکه اجتماعی آنلاین شناخته شده است که ماهانه ۳۲۰ میلیون کاربر فعال دارد. بر اساس آمار اعلام شده در سال ۲۰۱۴ بیش از ۸۰ درصد رهبران جهان عضو شبکه توییتر هستند. مقر توییتر در سان‌فرانسیسکو آمریکا است.
اکنون که یک ماه از آن تاریخ می‌گذرد، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، در اظهاراتی در رابطه با عملکرد دولت سابق در زمینه مذاکرات هسته‌ای از اینترنت به عنوان یک "رسانه عظیم جهانی" و "حوزه عمومی بازیگری" یاد کرده است.
ظریف روز سه‌شنبه (۱۶ فوریه/ ۲۷ بهمن) در گفتگویی با خبرگزاری ایسنا درباره نظام سیاسی جهانی نوین گفت: «در نظام فعلی بازیگران متکثر شده‌اند، ابزار بازیگری متکثر شده است، حوزه‌های عمومی بازیگری زیاد شده؛ از اینترنت گرفته که هر فردی می‌تواند به عنوان یک رسانه عظیم جهانی با آن عمل کند تا حوزه‌های دیگر...»
محمد جواد ظریف یکی از مقامات ارشد دولت ایران است که حسابی تاییدشده از سوی فیس‌بوک و توییتر در این شبکه‌های اجتماعی آنلاین دارد و با اظهارات خود در رابطه با موضوعات روز هم‌گام با رئیس دولت ایران دیپلماسی دیجیتالی کشور را به پیش می‌برد.
بیشتر بخوانید: دیپلماسی توییتری؛ مکالمه روحانی با بنیانگذار توییتر درباره فیلترینگ
دیپلماسی دیجیتالی به استفاده از اینترنت و فن‌آوری‌های نوین ارتباطی برای دستیابی به اهداف دیپلماتیک گفته می‌شود، اما در بسیاری از کشورهای جهان منظور از دیپلماسی دیجیتالی استفاده از اینترنت و تکنولوژی در سطح روابط خارجی و برای نیل به اهداف بین‌المللی است.
آمریکا نخستین کشوری است که در زمینه ارتباطات بین‌المللی خود به دیپلماسی دیجیتالی توجه کرد و دفتری به همین منظور در سال ۲۰۰۳ گشود. با ورود جان کری، وزیر خارجه فعلی آمریکا، به کابینه‌‌ی دولت آمریکا در سال ۲۰۱۱ قرار شد، حضور آنلاین وزارت خارجه آمریکا با جدیت بیشتری پیگیری شود.
در ایران با روی کار آمدن حسن روحانی حضور مقامات دولتی در فیس‌بوک و توییتر یا اینستاگرام به طرز محسوس افزایش یافت. دولت روحانی که اولویت خود را تنش‌زدایی در روابط خارجی به ویژه حل و فصل پرونده اتمی و پایان بخشیدن به تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی قرار داده بود، در طول مذاکرات اتمی استفاده فعالی از شبکه‌های اجتماعی آنلاین کرد.
حسین علیزاده، دیپلمات سابق جمهوری اسلامی ایران در فنلاند، در گفت‌وگو با دویچه وله حضور مقامات رسمی دولت ایران در شبکه‌های اجتماعی آنلاین را پدیده جدیدی می‌داند که "اگرچه رسما پذیرفته نشده، اما عملا پذیرفته شده است." در ایران هنوز محدودیت‌ها و سانسور شدیدی در رابطه با اینترنت اعمال می‌شود.
علیزاده که سال‌ها در وزارت امور خارجه ایران مشغول به کار بوده است، می‌گوید: «به‌خصوص فعالیت‌های وزیر امور خارجه در شبکه‌های اجتماعی امر جدیدی است. به یاد دارم در همین سال‌های اخیر قبل از دولت آقای روحانی از شبکه فیس‌بوک به عنوان ابزار شیطان یاد می‌کردند و نوعی ترس و واهمه بین مردم عادی به وجود می‌آوردند که طبیعی است که دیپلمات‌ها هم پیرو همین قانون بودند.»
علیزاده می‌افزاید: «به یاد ندارم دیپلمات مهمی که کار مهمی در دست داشت، از توییتر یا فیس‌بوک استفاده کند. اما با آمدن آقای ظریف ایشان راسا شبکه کاربری فیس‌بوک و توییتر خود را فعال کرد و ارتباط مستقیم با مخاطبان ایجاد کرد.»
محمد جواد ظریف در طول مذاکرات اتمی گزارش‌های مفصلی از روند پیشرفت امور در فضای آنلاین ارایه می‌داد.
مسئولیت‌آفرین بودن فعالیت‌های آنلاین
دیپلماسی دیجیتالی ایران صرفا به گزارش‌دهی یک‌سویه از سوی مقام‌های مسئول محدود نمانده است. اگرچه همچنان حجم عظیمی از انتقادات بین‌المللی که در فضای آنلاین مطرح می‌شوند، بی‌پاسخ و مسکوت گذاشته می‌شود اما گفت‌وگوی توییتری روحانی با جک دورسی٬ بنیانگذار توییتر، درباره فیلترینگ در ایران یکی از مواردی بود که ناظران بین‌المللی را به گشوده شدن درها در ایران امیدوار کرد.
روحانی در این مکالمه توییتری در پاسخ به دورسی و در رابطه با فیلترینگ در ایران توییت کرد که "همه تلاش من این است که مردم ایران بتوانند از همه اطلاعات موجود در سطح جهانی استفاده کنند٬ چون این حق آن‌هاست".
علیزاده اظهارات مسئولان در شبکه‌های اجتماعی را "مسئولیت‌آفرین" می‌داند. او می‌گوید: «هر سیاستمداری که از اکانت کاربری خودش دارد نکته‌ای را به صورت جهانی مطرح می‌کند، در برابر آن مسئولیت دارد چون خودش دارد پست می‌کند.»
به گفته‌ی او "در اینترنت این امکان که اشتباه یک مقام مسئول را به اشتباه مترجم یا به بدفهمیده شدن نسبت دهند وجود ندارد".
علیزاده سکوت آنلاین محمد جواد ظریف را در رابطه با برخی مسایل از همین رو می‌داند و می‌گوید: «اگر پست‌های آقای ظریف را پیگیری کنید می‌بینید لحظه به لحظه حتی از درون هواپیما مطلبی را پست و اطلاع‌رسانی می‌کند ولی مثلا اگر یک مورد نقض حقوق بشر در ایران اتفاق بیفتد و دنیا غوغا شود و طبیعتا همه منتظر باشند ببینند وزیر خارجه ایران چه می‌گوید در این وضعیت سکوت اختیار می‌کند.»
علیزاده اعتقاد دارد که "این یک نبضی به دست ما می‌دهد که وقتی کاری را توانسته پیش ببرد و امیدواری‌هایی دارد یا دستاوردی داشته است، سریع اطلاع‌رسانی می‌کند. ولی بعضی اوقات که مسایل گره می‌خورد و پاسخی در برابر حوادث ندارد، بالکل حساب‌های خود را مسکوت می‌گذارد و برای روزها می‌بینید که هیچ خبری را پست نمی‌کند".
بیشتر بخوانید: هشتاد درصد رهبران جهان در توییتر حضور دارند
اگرچه مقامات جمهوری اسلامی با سکوت خود به نوعی در تلاش برای دور نگه داشتن دیپلماسی دیجیتال از مسئولیت‌های جدید هستند اما در سطح جهانی ابزاری برای پاسخگو و مسئول نگه داشتن مقامات در برابر عملکرد آن‌لاین‌شان وجود دارد. یکی از این ابتکارها Politwoops است. این وب‌سایت ارایه‌دهنده‌ی آرشیو آن‌لاینی از توییت‌های حذف شده سیاستمداران جهان است.
دسترسی این وب‌سایت از تابستان گذشته به توییتر مسدود شده بود، چرا که توییتر آرشیو کردن توییت‌های حذف شده را نفی حریم شخصی کاربر می‌‌دانست. در نهایت با گذشت چند ماه در ژانویه امسال توییتر متقاعد شد که آرشیو کردن توییت‌های حذف‌شده‌ی سیاستمداران به شفافیت جهانی کمک می‌کند. به این ترتیب فعالیت Politwoops از سر گرفته شد.
حفظ خطوط قرمز نظام در اینترنت
فعالیت در فضای آنلاین اگرچه در سراسر جهان ریسک‌های خود را به همراه دارد، اما در رژیم‌های سیاسی بسته می‌تواند دردسرسازتر باشد. اگر در جهان واقعی دست دادن وزیر خارجه ایران با رئیس‌جمهور آمریکا از دید تندروهای تهران دور نمی‌ماند، در جهان اینترنت نیز رفتاری نادیده نمی‌ماند.
در چنین فضایی سیاستمداران چگونه می‌توانند رفتارهای آنلاین خود را بسنجند؟ حسین علیزاده می‌گوید: «به صورت کلی یکسری خطوط قرمز بسیار پررنگی وجود دارد که یک سیاستمدار آگاه و زبردست از آن خطوط قرمز نظام خود اطلاع دارد. اما با توجه به وضعیت به یک تشخیص فردی هم می‌رسد که چه بسا در موضوع خاصی بتواند ابتکار عملی از خود به خرج دهد و پا فراتر بگذارد.»
علیزاده شجاعت سیاستمدار را هم در نحوه فعالیت آنلاین او موثر می‌داند. شاید از همین رو باشد که محمد جواد ظریف به رغم روایت‌های داخلی که سعی در زیر سوال بردن آزاد کردن ملوان‌های آمریکایی داشتند، در توییتر خود آزادی آن‌ها را پیروزی "گفت‌وگو و احترام" بر "تهدید و بی‌پروایی" خواند.
حسین علیزاده می‌گوید: «کافی است یک رئیس‌جمهور کمی خردگرا پدیدار شود که می‌گوید می‌شود با آمریکا مذاکره کرد. چنین رئیس‌جمهوری و دولتش در عرصه تکنولوژی هم رویکرد مسالمت‌آمیزتری دارد.»
بیشتر بخوانید: سیاست اینترنتی دولت روحانی؛ افزایش کمی به جای بهبود کیفی
با این‌همه دیپلماسی دیجیتالی ایران همیشه هم روندی آرام نداشته است. ظریف در تعاملات توییتری خود با برخی از مقامات کشورهای دیگر گاه تا حد مجادله هم پیش رفته است. مجادله توییتری او با سناتور جمهوری‌خواه آمریکا، تام کاتن، یا پاسخ تند او در توییتر به وزیر امور خارجه امارات متحده عربی از این دست مجادله‌های آنلاین هستند.
اما این دست از مجادلات هم بخشی از دیپلماسی دیجیتال کشوری است که دولتش در فضای سانسور شدید داخلی در تلاش برای ارتباط مستقیم با جهان است. رئیس بخش آسیای توییتر پس از مکالمه توییتری روحانی درباره فیلترینگ در یادداشتی نوشت که "همانطور که تکنولوژی تکامل می‌یابد و امکان شنیده شدن صدای افراد را فراهم می‌آورد، ساختار و قدرت دولت‌های سراسر جهان هم به همین سو می‌روند".
علیزاده پیش‌بینی می‌کند که نه تنها استفاده از امکانات آنلاین در روابط خارجی ایران رو به گسترش خواهد گذاشت که سانسورهای داخلی هم "آب در هاون کوبیدن" و بی‌نتیجه خواهد ماند.