ختم نمایشگاه کتاب و ادامه‌ی بحث تغییر مکان
۱۳۸۵ اردیبهشت ۲۴, یکشنبه
نوزدهمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران که، ۱۳ اردیبهشت، با یک ساعت و نیم تاخیر رسما افتتاح شده بود صبح شنبه با بیش از یک ساعت تاخیر و با حضور وزیر ارشاد، محمد حسین صفار هرندی، رئیس مجلس، غلامعلی حداد عادل، و تنی چند از مسئولان به کار خود پایان داد. یکی از مسائلی که در طول برگزاری نمایشگاه بارها مورد بحث قرار گرفته و در برنامه‌ی اختتامیه نیز بدان اشاره شد مسئله‌ی تغییر مکان نمایشگاه کتاب بود. صفار هرندی در این برنامه در مورد «نقل مکان نمایشگاه برای سال آینده» گفت «این جابه‌جایی تردیدناپذیر است؛ چون با یك تهدید توأم با مطایبه همراه بوده است.» اشاره‌ی وزیر ارشاد به سخنان رئیس جمهور، محمود احمدی‌نژاد در روز افتتاح بود که گفت «از سال آینده، نمایشگاه كتاب باید در جای وسیع‌تر و بهتری برگزار شود؛ چون اگر در این محل برگزار شود، یا من شركت نمی‌كنم، یا شما نیستید و چون زور من بیشتر است، شما حضور نخواهید داشت.» [ایسنا، ۱۳ اردیبهشت] ظاهرا مخاطب این تهدید وزیران ارشاد و بازرگانی بوده‌اند. اما در این زورآزمایی کسان دیگری نیز شرکت دارند. حداد عادل در مراسم اختتامیه می‌گوید «جابه‌جایی نمایشگاه زیرساخت‌های مفصلی می‌خواهد كه اگر همت كنیم می‌توانیم این مشكل را برطرف نماییم.» اما او هشدار می‌دهد که باید «طوری این جابه‌جایی صورت گیرد كه سال دیگر نگوییم سال به سال دریغ از پارسال.» در حالی که حدادعادل تلویحا این جابه‌جایی را محتاج زمان بیشتری می‌داند و آن را در سال آینده غیرعملی ارزیابی می‌کند شهردار تهران محمد باقر قالیباف روز جمعه اعلام کرد «نمایشگاه کتاب و مطبوعات به دلیل ویژگیهای خاص خود و با توجه به ظرفیتهای موجود قابل انتقال به مکان دیگری نیست.» او گرچه از انعقاد قردادی برای ساخت محل نمایشگاهها در شهرک آفتاب خبر داد که قرار است سه سال دیگر آماده شود، تاکید داشت که «اما نمایشگاه کتاب و مطبوعات به دلیل آنکه مورد توجه ویژه اصحاب فرهنگ و رسانه و متخصصان و دانش‌پژوهان است در محل فعلی نمایشگاه بین‌المللی تهران باقی خواهد ماند.» [همشهری، شنبه ۲۳ اردیبهشت]
روز شنبه احسان‌الله حجتی رئیس نمایشگاه نوزدهم کتاب، که ۱۳ روز پیش از آغاز نمایشگاه به این سمت انتخاب شد، گزارشی از تعداد ناشران داخلی و خارجی و تعداد کتابهای ارائه شده داد که بعضا در سخنرانی روز افتتاحیه نیز ذکر شده بود. او همجنین به بیش از دو میلیون مراجعه به سایت ستاد خبری نمایشگاه اشاره کرد. در حالی مسئولان نمایشگاه از حضوربیش از ۹۰۰ ناشر خارجی و ارائه‌ی ۱۵۰ هزار عنوان کتاب در این بخش صحبت می‌کنند، سایت رسمی نمایشگاه تعداد کتابهای خارجی را ۲۵ هزار و ۶۶۳ عنوان و تعداد ناشران خارجی را ۴۶۴ ذکر می‌کند. در این سایت ساعات کار نمایشگاه کتاب هم از ۱۱ صبح تا ۱۰ شب اعلام شده در حالی که نمایشگاه از ۱۰ صبح تا ۸ شب باز بود. به عقیده‌ی بسیاری نقص و کمبود اطلاع رسانی از ضعفهای عمده‌ی نمایشگاه نوزدهم بود.
نمایشگاه نوزدهم، نمایشگاه شکسته شدن رکوردهایی بود که بسیاری از مسئولان آنها را به نفع دیدگاهها و منظور خود تفسیر می‌کردند. از اینها شاید رکورد تعداد بازدیدکنندگان، هم شگفتی‌آور باشد و هم سوال برانگیز. برآورد می‌شود که امسال بیش از ۳ میلیون نفر از نمایشگاه کتاب بازدید کرده‌اند. گرچه بعضی از کتابها مانند فرهنگ یگ جلدی معین و کتابهای راهنمایی و رانندگی روزانه صدها خریدار داشته و برخی ناشران هر روز میلیونها تومان کتاب فروخته‌اند تیراژ متوسط کتاب در ایران اندکی بیش از ۴ هزار نسخه است. این میانگین البته با احتساب تیراژ تمام کتابها محاسبه شده؛ کتابهای کمک درسی و آموزشی که سهم بزرگی در بازار کتاب دارند، کتابهای دینی که اغلب با کمکهای دولتی و با تیراژهای وسیع منتشر می‌شوند، و کتابهای پیشگویی و خرافی که شیوع کم‌سابقه‌ی پیدا کرده‌اند و با تیراژهای چند ده هزارتایی منتشر می‌شوند. وگرنه تیراژ ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ نسخه‌ای دارد رفته رفته به استاندارد نشر تبدیل می‌شود.
به گفته‌ی خداد عادل روزانه در حدود ۳۵۰ هزار نفر از نمایشگاه بازدید کرده‌اند. این در حالی است که سرانه‌ی مطالعه‌ی ما ایرانیان از چند دقیقه تجاوز نمی‌کند و بسیاری کم خوانی را آفت بزرگ نشر و جامعه‌ی ایران قلمداد می‌کنند. از سوی دیگر بزرگترین و معتبرترین نمایشگاه کتاب جهان که هر سال در فرانکفورت برگزار می‌شود، در این سالها که ناشران بیش از ۱۱۰ کشور را میزبان بوده، در تمام روزهای فعالیت خود مجموعا چیزی در حدود ۴۰۰ هزار بازدیدکننده بیشتر نداشته است اما تیراژ کتابها در آلمان به چند ده هزار می‌رسد و ناشران این کشور در سال بیش از ۹ میلیارد یورو کتاب می‌فروشند. شاید به همین دلیل است که بسیاری از کارشناسان از «ضرورت آسیب شنماسی نشر» در ایران سخن می‌گویند و مسئولان در هر فرصتی خبر از تدابیری می‌دهند که قرار است به رشد فرهنگ کنابخوانی کمک کند. و کم نیستند کسانی که نمایشگاه کتاب را تفریگاهی در سایه‌ی فرهنگ و یا فروشگاه بزرگ کتاب می‌خوانند. حداد عادل در مراسم اختتامیه، استقبال از نمایشگاه را «شور و غوغایی امید‌بخش» خواند و گفت «هیچ جلوه‌ی دیگری به اندازه‌ی نمایشگاه بین‌المللی كتاب سرشت فرهنگی نظام و مردم ما را آشكار نمی‌كند.»
نمایشگاه کتاب امسال علاوه بر بی‌نظیمهای معمول هر سال، به نسبت سالهای پیش با سخت‌گیرهای بیشتری نیز همراه بود. این سختگیریها علاوه بر جمع‌آوری کتابهایی از ناشران به پوشش خانمها در غرفه‌ها نیز مربوط بود. در حالی که بسیاری از زنان بازدیدکننده توجه چندانی به رعایت «حجاب مطلوب» نداشتند کارمندان غرفه‌ها با تذکر ماموران مربوطه می‌بایستی مراقب پوشش خود باشند. و بالاخره این که آنچه با خاتمه‌ی کار نمایشگاه نوزدهم بار دیگر موضوع بحثها و کشمکشهای بسیار خواهد بود گذشته از ممیزی و انتظار ناشران برای دریافت مجوز انتشار کتاب، مسئله تعیین محل برگزاری بیستمین نمایشگاه کتاب تهران است. و حالا که ظاهرا قرار است تعیین یا یافتن مکانی مناسب برای برگزاری نمایشگاه کتاب، نه از روی بحث و بررسیهای کارشناسانه، که با زورآزمایی مشخص شود باید دید سال آینده زور چه شخص یا نهادی بر دیگری می‌چربد.
بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران