تهران و رؤیای پایتخت کتاب جهان
۱۳۸۷ اسفند ۱۸, یکشنبه
آمار رسمی نشان میدهد ایران در مورد هیچ یک از این معیارهای یونسکو وضعیت قابل قبولی ندارد. با این همه سازمان فرهنگی هنری شهرداری پس از ناکامی در سال ۱۳۸۳، امسال نیز تهران را نامزد پایتختی کتاب جهان کرده است.
وضعیت کتاب و کتابخوانی در ایران اگر نسبت به چهار سال پیش بدتر نشده باشد بهتر نشده. این را اغلب ناشران مستقل میگویند و کاهش تیراژ کتاب نیز آن را تأیید میکند. سرانهی ناچیز مطالعه ایرانیان، شاهد دیگر وضعیت بحرانی نشر در کشور است. به رغم این، مسئولان فرهنگی تهران از یونسکو انتظار دارند این شهر را به عنوان پایتخت کتاب جهان معرفی کند.
۹۵ درصد مردم کتاب نمیخوانند
رئیس کتابخانه ملی، علی اکبر اشعری میگوید متوسط شمارگان کتاب در کشور ۴۵۰۰ نسخه است که با توجه به باسواد بودن ۸۰ درصد از جمعیت ۷۰ میلیونی جوابگوی این تعداد نیست. حجت‌الاسلام رسول جعفریان رئیس کتابخانه مجلس این رقم را پنج هزار نسخه اعلام کرده و میگوید این تیراژ به نسبت جمعیت فارسیزبانان مناسب است. با این همه خبرگزاری مهر ۱۴ اسفند از قول جعفریان نقل میکند که «حدود ۹۵ درصد از مردم ایران کتابخوان نیستند.» از سوی دیگر همین تیراژ اندک نیز واقعی نیست. بخش بزرگی از شمارگان متوسط کتاب متعلق به کتابهای مذهبی است که بسیاری از آنها جنبهی تبلیغاتی دارند. در سالهای اخیر چاپ نخست بسیاری از کتابها، به گواهی شناسنامهی آنها، در تیراژهای میان هزار تا هزار و پانصد نسخهای منتشر میشوند.
چند دقیقه مطالعه در روز
رئیس کتابخانه ملی اردیبهشت ماه سال ۸۷ سرانهی کتابخوانی ایرانیان را ۶ دقیقه در شبانه روز اعلام کرد و گفت حدود دو سوم این میزان به مطالعهی کتابهای درسی مربوط میشود. اعلام این آمار در آستانه برگزاری بیست و یکمین نمایشگاه کتاب تهران سر و صدای فراوانی برپا کرد. برخی از مسئولان فرهنگی با نادرست خواندن این ارقام مدعی شدند هنوز آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد.
وزیر ارشاد محمد حسین صفارهرندی ۱۹ بهمن ماه با انتقاد از کسانی که سرانه مطالعه را ۳ دقیقه اعلام کردهاند گفت: «اخیراً نهاد کتابخانه‌های عمومی مطالعهای انجام داده و در نتیجه به رقم ۱۸ دقیقهای مطالعه برای هر ایرانی رسیده.» صفارهرندی مدعی است رقم ۳ دقیقه مربوط به پیش از انقلاب است و بر اساس بررسیهای جدید ایرانیان ۶ برابر کتابخوانتر از آن دوران شدهاند.
کاهش تعداد کتاب فروشیها
ظاهرا تا کنون حدود ۹ هزار مجوز نشر صادر شده است. آگاهان میگویند از این تعداد تنها حدود دو هزار ناشر فعال هستند. در حالی که تعداد ناشران ایران چندان کم نیست، تعداد کتابفروشیها به نسبت جمعیت بسیار اندک است. مطابق آماری که وزارت ارشاد آذرماه امسال منتشر کرد در سراسر ایران کمتر از سه هزار کتابفروشی وجود دارد. بیش از ۷۵ درصد از کتابفروشان واقعی در تهران متمرکز هستند و بسیاری از شهرستانها اصلا کتابفروشی ندارند. بررسیها نشان میدهد در سالهای اخیر تعداد کتابفروشیها کمتر نیز شده است. سعيد جلالي،رئيس اتحاديه ناشران و كتابفروشان تبریز سی و یکم تیرماه ۸۷ در نشست سراسری این صنف در تهران گفته است، تبریز در سال ۱۳۳۵ دارای ۳۳ کتابفروشی بوده و اکنون با گذشت چهل سال این تعداد به ۲۷ کتابفروشی کاهش یافته است.
معیارهای انتخاب پایتخت کتاب
مـيـزان كـتـابخوانی، تعداد کتابخانه‌ها و کتابفروشیها، و زيرساخت‌هاي نشر و توليد كتاب از جمله شاخصهایی است که برای برگزیده شدن به عنوان پایتخت کتاب جهان مورد توجه قرار میگیرد. به رغم تمرکز کتابفروشیها و ناشران فعال در تهران، این شهر هیچ یک از شاخصهای لازم برای برگزیده شدن را ندارد. با این همه سازمان فرهنگی هنری شهرداری، تهران را به عنوان نامزد سال آینده معرفی کرده است. معاون فرهنگی این سازمان میگوید پنجاه کارشناس از نهادهای مختلف بسیج شدهاند تا اسناد و مدارک لازم را تا پایان اسفند ماه آماده کنند و در اختیار یونسکو بگذارند.
مانع بزرگ، امید کوچک
یکی دیگر از موانع بزرگ تهران برای پایتخت کتاب شدن، نپیوستن ایران به قانون جهانی کپی رایت است. اکثر کتابهای ترجمه شده که پشت ویترین کتابفروشهای این شهر به چشم میخورند در واقع کپی غیرقانونی به شمار میروند و حق مؤلف و ناشر اصلی در انتشار آنها رعایت نشده است. منظر فرهنگی شهر یکی دیگر از معیارهای انتخاب یونسکو است. با وجود میلیونها کتابی که با قوانین جهانی تولید آنها بیضابطه صورت گرفته، بعید است «منظر فرهنگی» تهران مورد تایید نهادهای بینالمللی باشد.
ظاهرا مسئولان به یکی دیگر از معیارهای انتخاب یونسکو دل خوش کردهاند. مهدی جهرمی مشاور سازمان فرهنگی هنری شهرداری به خبرگزاری کتاب گفته است، با توجه به منطقه بندی یونسکو و قصد این نهاد برای دادن شانس برابر به منطقههای مختلف جهان، تهران نیز میتواند در قیاس با پایتختهای دیگر منطقه یکی از گزینهها باشد. برخی از دستاندرکاران نشر معتقدند، مسئولان بهتر است به جای این اقدامهای نمایشی فکری به حال مطالعهی چند دقیقهای مردم و تولید و عرضهی کتاب کنند.