تقابل آمريكا و ايران: تحريم سپاه پاسداران و آینده برجام

دونالد ترامپ در سخنرانی ۱۳ اکتبر (۲۱ مهر) دو محور عمده سیاست‌ خارجی ایالات متحده در قبال ایران را اعلام کرد: عدم تایید پایبندی ایران به توافق هسته‌ای و تحریم کلیت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. در واقع، ترامپ از یک سو با امتناع از تایید پایبندی جمهوری اسلامی به برجام آینده توافق هسته‌ای را به کنگره حواله کرد - که ۶۰ روز برای تصمیم‌گیری درباره آن مهلت دارد - و از سوی دیگر از وزارت خزانه‌داری آمریکا خواست که تحریم‌های شدیدی را علیه کلیت سپاه پاسداران اعمال کند.

این استراتژی تهاجمی بسیار مخاطره‌آمیز است چرا که نه تنها می‌تواند به از هم پاشیدن برجام و حرکت به سوی تقابل نظامی منجر شود، بلکه منافع بلندمدت ایالات متحده و به‌ویژه متحدان اروپایی آن را در خاورمیانه و فراتر از آن به خطر خواهد انداخت.

تصمیم ترامپ مبنی بر عدم تایید پایبندی ایران به برجام و سناریوهای محتمل ناشی از آن تا حدی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته اما پرسش اصلی حال این است که تحریم‌های "ضدتروریستی" علیه سپاه پاسداران چه پیامدهایی می‌تواند برای توافق هسته‌ای داشته باشد و سپاه چگونه ممکن است به این تحریم‌های فراگیر پاسخ دهد.

"تروریست" قلمداد کردن سپاه پاسداران

برخلاف آنچه برخی از حامیان برخورد تهاجمی با ایران انتظار داشتند، ترامپ در سخنرانی‌اش درباره ایران سپاه پاسداران را در لیست سازمان‌های تروریستی خارجی (Foreign Terrorist Organizations) كه متعلق به وزارت خارجه آمريكاست قرار نداد. چنین اقدامی می‌توانست تحریم‌هایی گسترده و فراگیر علیه کلیت سپاه در بر داشته باشد و آن را مانند القاعده و داعش به یک هدف نظامی در سراسر جهان تبدیل کند. چنین اقدامی همچنین می‌توانست متحدان اروپایی واشینگتن را به اتخاذ تحریم‌های مشابه علیه سپاه وادارد.

بیشتر بخوانید: هشدار روحانی به آمریکا و حمایت قاطع از سپاه پاسداران

 با این حال، ترامپ با اتکا به "قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها" موسوم به کاتسا (Countering America's Adversaries Through Sanctions Act) از وزارت خزانه‌داری خواست که کلیت سپاه پاسداران را تحریم کند. بر اساس قانون کاتسا و به‌ویژه دستور اجرایی ۱۳۲۲۴ - که در اصل از سوی جورج بوش پسر در پی حملات ۱۱ سپتامبر صادر گردید - دفتر کنترل سرمایه‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا معروف به اوفک (OFAC) سپاه پاسداران را بلافاصله پس از درخواست ترامپ در ۱۳ اکتبر در فهرست "تروریست‌های جهانی خاص" (Specially Designated Global Terrorists) و همچنین "تبعه‌های خاص" (Specially Designated Nationals) قرار داد. 

به بيان ديگر، قانون جدید سپاه پاسداران ایران را "مسئول فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده بین‌المللی، حمایت از اعمال تروریستی بین‌المللی، و برنامه موشکی بالستیک" جمهوری اسلامی دانسته و بدین ترتیب تحریم‌های جامعی را علیه آن و "افراد خارجی مرتبط" با آن اعمال می‌کند.

پیامدهای سیاسی برای توافق هسته‌ای ایران

چند روز پیش از سخنرانی دونالد ترامپ درباره ایران، سرلشگر محمدعلی جعفری فرمانده کل سپاه پاسداران هشدار داد که تهران اعمال قانون کاتسا از سوی واشینگتن را "معادل خروج یک‌جانبه" آمریکا از توافق هسته‌ای تلقی خواهد کرد، بدین معنا که در این صورت تهران نیز ممکن است از برجام خارج شود. سرلشگر جعفری همچنین تاکید کرد که سپاه در پاسخ به برچسب تروریستی آمریکا، سربازان ارتش آمریکا را در سراسر جهان، به‌ویژه خاورمیانه، همسنگ تروریست‌های داعش تلقی کرده و به همان شکل با آنها برخورد خواهد کرد.

با وجود این تهدیدها از سوی فرماندهان سپاه پاسداران، به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی مادامی که ایالات متحده از توافق هسته‌ای خارج نشود و تحریم‌های هسته‌ای را مجددا اعمال نکند، به برجام پایبند خواهد ماند.

پنج روز پس از سخنان ترامپ درباره ایران، آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی طی یک سخنرانی علنی خطاب به دانشجویان در تهران تاکید کرد که  اگر واشینگتن برجام را پاره نکند، ما نیز آن را پاره نخواهیم کرد ولی اگر آنها توافق هسته‌ای را پاره کنند ما آن را "ریز ریز" خواهیم کرد. به عبارت دیگر، تصمیم‌گیران ایران منتظرند تا ببینند آمریکا با توافق هسته‌ای چه خواهد کرد و واکنش نهایی‌شان در قبال برجام تا حد زیادی مبتنی بر تصمیم کنگره - طی مهلت ۶۰ روزه - خواهد بود.

در عین حال، با توجه به خصومت نهادینه‌شده و تشدید فزاینده تنش‌ها میان ایران و آمریکا پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ، بعید به نظر می‌رسد تهران در برابر فشارهای واشینگتن به انتظار منفعلانه بسنده کند. در این میان، سپاه پاسداران به طور خاص گزینه‌هایی در دست دارد که با استفاده از آنها و بدون خروج ایران از برجام می‌تواند به اقدامات تنبیهی ایالات متحده پاسخ دهد.

گزینه‌های سپاه برای مقابله به مثل

با وجود هشدار برخی از فرماندهان نظامی ایران، احتمال اینکه سپاه پایگاه‌های نظامی آمریکا در منطقه - مانند ناوگان پنجم در بحرین، پایگاه هوایی العدید در قطر، و پایگاه هوایی بگرام در افغانستان - را به طور مستقیم هدف قرار دهد بسیار کم است. اما با اطمینان بیشتر می‌توان گفت که سپاه رویکردی تهاجمی‌ و تقابل‌آمیز نسبت به کشتی‌ها و ناوهای آمریکایی در آب‌های اطراف ایران به ویژه خلیج فارس و تنگه هرمز اتخاذ خواهد کرد.

شاید برجسته‌ترین نمونه چنین رویکردی، دستگیری ۱۰ ملوان آمریکایی در آب‌های سرزمینی ایران در ژانویه ۲۰۱۶ بود. برخی از مقامات آمریکا از جمله دونالد ترامپ که در آن زمان مشغول تبلیغات انتخاباتی بود تصاویر مربوط به لحظه دستگیری را - که سربازان آمریکایی را در حالی که زانو زده و دست بر سر گذاشته بودند نشان می‌داد - مایه تحقیر و سرافکندگی ایالات متحده دانستند.

سپاه همچنین می‌تواند گروه‌های شبه‌نظامی مورد حمایتش در خاورمیانه را علیه نیروهای آمریکایی مستقر در منطقه بشوراند. برای نمونه، گروه‌هایی مانند سازمان بدر، کتائب حزب‌الله و عصائب اهل الحق در عراق - که بخشی از نیروهای حشد شعبی هستند و روابط نزدیکی با ایران دارند - می‌توانند سربازان آمریکایی را همانند سال‌های آغازین جنگ عراق هدف قرار داده و بدین ترتیب حضور نظامی ایالات متحده در عراق را به چالش بکشند.

بیشتر بخوانید:  فرمانده سپاه: آمریکا پاسخ‌های دردناک‌تر را در عمل خواهد گرفت

تهران همچنین می‌تواند با تشدید حمایت‌های مالی، نظامی و اطلاعاتی از طالبان در افغانستان هزینه جنگ را برای نیروهای آمریکایی مستقر در این کشور جنگ‌زده افزایش دهد. سناریوی مشابهی در مورد سوریه نیز - که ایالات متحده پس از روی کار آمدن ترامپ بیشتر در آن درگیر شده - تکرار شود، بدین معنا که سپاه پاسداران و نیروهای سوری نزدیک به آن می‌توانند گروه‌های مورد حمایت آمریکا از جمله کردها در شمال شرقی کشور را هدف قرار دهند.

و در نهایت، در پاسخ به فشارهای بیشتر ایالات متحده بر سپاه پاسداران، ایران ممکن است همزمان با پایبندی به برجام  برنامه موشکی‌اش را - مثلا از طریق افزایش قدرت تخریب یا برد موشک‌ها به بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر - گسترش دهد. چنین اقدامی توازن قوا در خاورمیانه را بیش از پیش برهم زده و حتی معادلات امنیتی و ژئوپولیتیکی اروپا را نیز می‌تواند تحت تاثیر قرار دهد.

واقعیت آن است که فشار بیشتر آمریکا بر سپاه پاسداران ایران آن را مهار یا کنترل نخواهد کرد، بلکه برعکس انگیزه آن را برای خویشتن‌داری کاهش داده و منجر به بروز رفتار تهاجمی‌تر از طرف سپاه خواهد شد.

فشار بیشتر خارجی همچنین سپاه را قادر خواهد ساخت از طریق مظلوم‌نمایی در عرصه سیاست داخلی ایران خود را از پاسخگویی در برابر برخی از اعمال غیرقابل‌قبول‌اش مانند انواع مختلف نقض حقوق بشر برهاند.

از این رهگذر، استراتژی تهاجمی ترامپ در قبال ایران می‌تواند به لحاظ سیاسی به تقویت افراطیون در ایران از جمله بخش‌های قابل توجهی از سپاه پاسداران کمک کند، نه اینکه آنها را چنان که دولت ترامپ به دنبال آن است تضعیف نماید.

[نویسنده: میثم بهروش؛ مسئولیت محتوای این نوشتار بر عهده نویسنده است.]