تخریب گورستان تاریخی امامزاده عبدالله؛ "تجارت قبر به اسم ساماندهی"
در هفتههای اخیر تخریب بخشی از گورستان امامزاده عبدالله به دعوایی میان سازمان میراث فرهنگی و اداره اوقاف بدل شده است. انتشار فیلم گلایه ارژنگ امیرفضلی (بازیگر) از تخریب مزار پدرش در این گورستان واکنشهای زیادی داشته است.
گورستان امامزاده عبدالله در شهر ری مدفن بسیاری از مشاهیر است؛ شاهزاده محمد هاشم میرزا ملقب به شیخالرییس، عبدالحسین تیمورتاش ملقب به سردار معززالملک (وزیر رضاشاه) مهدی برکشلی (محقق نامدار موسیقی) و شهدای ۱۶ آذر، نیما یوشیج و یدالله سحابی (از مؤسسین نهضت آزادی ایران) از جمله مشاهیری هستند که پیکرشان در اینجا به خاک سپرده شده است. در یک ماه گذشته بخشی از این گورستان به طور گسترده تخریب شده است.
پیکر حسین امیرفضلی، نویسنده و کارگردان نیز در این گورستان دفن شده است. زمانی که ارژنگ امیرفضلی (بازیگر) فرزند او، برای سر زدن به مزار پدر به قبرستان امامزاده عبدالله میرود، با محوطه زیر و رو شده قبور روبرو میشود. . او در فیلمی که در فضای مجازی منتشر شده و بازتاب گسترده داشته، میگوید: «اینجا امامزاده عبدالله است، تمام سنگ قبرها را کندهاند و هیچ چیزی نیست، نمیدانم پدرم را کجا چال کردهاند.»
گمان میرود ساخت بقعه داخلی امامزاده عبدالله به دوران صفوی باز گردد. آرامگاههای خانوادگی در محوطه امامزاده به سبک معماری دوران قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم ساخته شدهاند. این گورستان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. اداره اوقاف شهر ری تخریب قبور و زیر و رو کردن گورستان را با هدف "همسانسازی قبرها" توجیه کرده است. طبق گزارشها تخریب قبور در سمت شمال شرقی امامزاده از ابتدای بهمن شروع شده است.
اداره میراث فرهنگی گفته عملیات تخریب بدون اطلاع این سازمان بوده است. بخشی از این گورستان البته پنج سال پیش نیز به بهانه طرح گسترش شبستان امامزاده خراب شد. در آن زمان سنگ قبرهای قدیمی با سنگتراشیها و خوشنویسیهای متنوع کار شده روی آنها، به بهانه "ساماندهی" یکدست شدند و روی بسیاری از قبور، سنگ فرش کار شد. برای گسترش شبستان دیوارهای بنا نیز تخریب و روی قبور طاق زده شد.
به گزارش روزنامه "شرق" احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران، تخریب گورستانها را یک "تجارت" خوانده و گفته است: «تجارت قبر در امامزادههای درونشهری تبدیل به تجارت پربازدهی شده که زیر پوشش ساماندهی، بازسازی و نوسازی و نظایر آن اجرا میشود و با این عنوان به درآمد میرسند.» خبرگزاری مهر دو سال پیش در گزارشی قیمت هر قبر در گورستان امامزاده عبدالله را بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون تومان خوانده بود.
میراث فرهنگی و برخی از خانوادههای صاحبان قبور اعتراضات شدیدی به تخریب گورستان کردهاند. به گزارش شرق اداره اوقاف شهر ری در پاسخی اعلام داشته: «به هیچ قبر و مقبرهای در امامزاده عبدالله جسارت نکردهایم و این تعمیرات و مرمتها برای راحتی حال مردم و عبورومرور آنها صورت گرفته است.» اوقاف گفته با قسمتهایی که به ثبت میراث فرهنگی رسیدهاند، "کاری نداریم."
اداره میراث فرهنگی میگوید اوقاف پیش از هر فعالیتی موظف بوده طرح را برای این سازمان بفرستد. در مقابل رییس اداره اوقاف شهر ری تغییرات را تنها در "تغییر موزاییک و سنگ" خلاصه کرده و گفته برای این کار نیازی به مجوز نیست. سعید اوتارخانی از اعتراضها نسبت به تخریب قبور، تعبیر دیگری داشته: «این نخستین بار است که نسبت به تعویض سنگ فرش هم دوستان ورود پیدا کردهاند، معتقدم بیشتر جنبه تبلیغی و سیاسی دارد.»
در این بین به گزارش ایسنا حسن خلیل آبادی در سخنانی متفاوت از رفع سوءتفاهمها خبر داده است. به گفته این عضو شورای شهر اوقاف "متقاعد شده مجددا این سنگهای قبور را که خانوادهها مدعی شدهاند از بین رفته یا این که همه را نگهداری کردهاند، بار دیگر در جای خود نصب کنند و این ناراحتی و دغدغه صاحبان قبور را نیز رفع کنند تا قبل از عید نوروز در یک آرامستان همسانسازی و روان سازی شده بر قبور فاتحه بخوانند."
یکی از وارثان قبرهای تخریب شده به ایسنا گفته: «از ما اجازه نگرفتند، یک بنر زدهاند با این عنوان که میخواهند ساماندهی کنند. آمدهام میبینم سنگ قبر پدربزرگم که قطر زیادی داشت و از سال ۱۳۱۴ روی این قبر نصب شده بود و خود قطعا یک سنگ عتیقه محسوب میشد، خرد شده است. هر کس جای ما بود چه حالی میشد که با قبر عزیزش اینطور برخورد شود، حتی نمیتوانم مکان دقیق قبرش را شناسایی کنم.»
پس از انتشار فیلم ارژنگ امیرفضلی در شبکههای اجتماعی، یکی از کاربران در اینستاگرام نوشته: «تو شهریار امامزاده اسماعیل هم این کار را کردند. قبر پدر من را محو کردند و رفته جزو فضای سبز شده. من هر وقت سرخاک پدرم برم، باید لب باغچه بشینم.» یک کاربر دیگر نیز به بعد مذهبی تخریب قبور اشاره کرده و نوشته: «اینکار خلاف شرعه، اصلا نمیدونم چی بگم.»
رییس اداره اوقاف شهر ری گفته در گورستان امامزاده عبدالله "تغییر کاربری اتفاق نمیافتد." اوتارخانی در حالی از سنگ قبرها به عنوان "سنگفرش" یاد کرده و تعویض آنها را بدون نیاز به مجوز دانسته که طبق فتوای برخی مراجع شیعی بازسازی و تعمیر قبور از قبیل تعویض سنگ قبر "کراهت" دارد.
تخریب قبرستانها به بهانه ساماندهی پیش از این سابقه داشته است. قبرستان تاریخی ابنبابویه (به جا مانده از دوره سلجوقیان) و تخت فولاد اصفهان (به جامانده از قرن ۴ هجری) نیز که محل دفن مشاهیر ایران زمین بوده و هر دو به ثبت ملی رسیدهاند، به مرور در دهههای اخیر مورد تخریبهای گسترده قرار گرفتند، به طوری که تقریبا به صورت مسطح درآمدهاند. (عکس مربوط به پیش از تخریب)
سنگ قبرهای گورستان امامزاده عبدالله یک دوره تاریخی چند صد ساله را نشان میدهند و هر کدام بیانگر سطح اجتماعی و سلیقه مردم در یک دوره زمانی خاص هستند. به گفته احمد محیط طباطبایی، کارشناس میراث، "بخشی از گورستان امامزاده عبدالله در اثر اجرای طرح ساماندهی به چیزی شبیه به یک پارک یا حیاط مدرسه تبدیل شده، چون با گرفتن هویت تهرانیهای قدیم دیگر هیچ نشانی از یک قبرستان ندارد."