"اهرم" ایران برای مقابله با "استقلال" کردستان عراق
۱۳۹۶ مهر ۴, سه‌شنبه
همه‌پرسی مناقشه‌برانگیز استقلال کردستان عراق بامداد دوشنبه (۲۵ سپتامبر/ سوم مهر) در سه استان اربیل، سلیمانیه، و دهوک، به اضافه "مناطق مورد مناقشه" با بغداد از جمله کرکوک، برگزار شد. بر اساس گزارش‌های اولیه، ۷۲ درصد از بیش از ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار واجد شرایط در این همه‌پرسی شرکت کرده‌اند. همین گزارش‌ها از رأی موافق بیش از ۹۳ درصد از شرکت‌کنندگان به "استقلال" کردستان عراق خبر داده‌اند.
برگه رأی به چهار زبان کردی، ترکی، عربی و سریانی بوده است. کردستان عراق ترکیب جمعیتی ناهمگونی از چندین اقلیت مذهبی و قومی دارد که کردها اکثریت آن را تشکیل می‌دهند. از جمله کردهای سنی، شیعه و ایزدی، در این چارچوب در کنار اقلیت‌های عرب، ترکمن، آشوری، کلدانی و ارمنی زندگی می‌کنند.
پرسش از رأی‌دهندگان این بوده است: «آیا می‌خواهید منطقه کردستان و مناطق کردنشین خارج از اقلیم کشوری مستقل شود؟». شرکت کنندگان در رفراندوم بایستی در برابر این پرسش یکی از گزینه‌های "آری" یا "نه" را انتخاب می‌کردند. انتظار می‌رود که نتیجه نهایی همه‌پرسی تا ۷۲ ساعت پس از پایان همه‌پرسی روشن شود.
پیش‌تر هم برآورد می‌شد که اکثریت قاطع رأی‌دهندگان با جدایی اقلیم کردستان از کشور عراق موافقت کنند. با وجود این، اعلام شده که نتیجه همه‌پرسی الزام‌آور نبوده و به معنای جدایی فوری مناطق کردنشین شمال عراق از این کشور نخواهد بود.
اما مقام‌های اقلیم کردستان از هم‌اکنون نیز اعلام کرده‌اند که مذاکرات آتی احتمالی با دولت مرکزی عراق بر پایه‌ی نتیجه‌ی همه‌پرسی خواهد بود و گفت‌وگوها تنها با چشم‌انداز پذیرش "استقلال" مناطق کردنشین قابل قبول خواهد بود.
مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان، پیش‌تر شراکت با بغداد را شکست‌خورده اعلام کرده و گفته بود: «ما دیگر به بغداد بازنمی‌گردیم تا برای یک شراکت ناکام از نو مذاکره کنیم».
مقاومت بغداد و تلاش اقلیم برای جلب حمایت جهانی
رهبران اقلیم کردستان و در رأس آنها مسعود بارزانی، تأکید کرده‌اند که مذاکرات می‌تواند حتی چند سال هم به طول بینجامد، به شرطی که جدایی کردستان عراق از این کشور را از راه مسالمت‌آمیز در پی داشته باشد . هیأت‌هایی از اقلیم کردستان، هم‌زمان با مذاکرات با دولت مرکزی، در نظر دارند گفت‌وگوهایی را برای پیشبرد خواست "استقلال" با دولت‌های دیگر، از جمله دولت‌های همسایه، کشورهای اروپایی و عربی و نیز قدرتهای بزرگ جهانی آغاز کنند.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
پیش‌تر خبرهایی مبنی بر حمایت برخی کشورهای عربی و در رأس آنها عربستان سعودی از همه‌پرسی استقلال کردستان عراق منتشر شده بود. عربستان اما در آخرین واکنش خود ابراز امیدواری کرد که رفراندوم برگزار نشود. بقیه کشورهای عربی منطقه نیز عمدتا همه‌پرسی را موضوع داخلی عراق دانسته‌اند. اردن سکوت کرده و روسیه نیز موضعی اتخاذ نکرده است؛ امری که رهبران کرد را امیدوار می‌کند. رهبران اقلیم کردستان خویشتنداری روسیه را به موافقت آن کشور با همه‌پرسی تعبیر می‌کنند.
در این میان اسرائیل تنها کشور منطقه است که به‌وضوح از "استقلال" کردستان عراق حمایت می‌کند. در عین حال اما به گزارش رویترز با استناد به مقام‌های اسرائیلی، پس از ناخرسندی ترکیه از حمایت اسرائیل از "دولت کردی"، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، از وزیران خود خواسته است تا از موضعگیری درباره همه‌پرسی کردستان عراق خودداری کنند.
اما در برابر این رفراندوم مقاومت‌هایی شدید وجود دارد. دولت مرکزی عراق مخالف اصلی است. نخست‌وزیر عراق هم‌زمان با برگزاری همه‌پرسی اعلام کرد که به دلیل "مغایرت" رفراندوم با قانون اساسی کشور، حاضر به گفت‌وگو بر سر نتیجه آن هم با رهبران اقلیم کردستان نیست.
ایران، ترکیه، آمریکا و دبیرکل سازمان ملل متحد نیز در مخالفت با همه‌پرسی در اقلیم کردستان، دولت مرکزی عراق را همراهی می‌کنند.
ناخرسندی آمریکا و تهدید اردوغان
آمریکا از برگزاری همه‌پرسی در اقلیم کردستان ابراز ناخشنودی کرده و هشدار داده است که برگزاری رفراندوم می‌تواند به "افزایش بی‌ثباتی" و "دشواری بیشتر برای اقلیم و شهروندان کردستان" منجر شود. هدر ناوئرت، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، در عین حال تأکید کرده که "روابط تاریخی" ایالات متحده با اقلیم کردستان تغییری نخواهد کرد. به گفته او، مبارزه با داعش به پایان نرسیده و این کشور ضمن مخالفت با اقدامات یکجانبه و خشونت‌بار برای جابه‌جایی مرزها، از عراقی واحد و دمکراتیک حمایت می‌کند.
ترکیه نیز علاوه بر رزمایش خود در مرز با اقلیم کردستان و "غیرقانونی و بی‌اعتبار" خواندن همه‌پرسی، کردهای عراق را تهدید به تحریم اقتصادی کرده است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، از این هم فراتر رفت و کردها را تهدید به دخالت نظامی کرد و ضمن به رخ کشیدن قدرت نظامی خود در پاکسازی سوریه از وجود داعش و وجود همان گزینه در مورد عراق، گفت: «یک شب ناگهانی وارد می‌شویم».
ایران؛ جشن کردها و نگرانی حکومت
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران نیز سه بار در سه روز گذشته، از جمله در گفت‌وگو با رؤسای جمهوری روسیه و ترکیه، در مخالفت با حرکت کردهای عراق به سوی استقلال و تأکید بر اهمیت "تمامیت ارضی منطقه و عدم تغییر مرزها" برای ایران، از برگزاری همه‌پرسی به عنوان اقدامی که به هرج و مرج در منطقه خواهد انجامید، ابراز نگرانی کرد. وزارت خارجه ایران نیز همه‌پرسی کردستان عراق را "اقدامی نابجا" خوانده و آن را محکوم کرده است.
با وجود مخالفت‌های دیپلماتیک شدید ایران با برگزاری همه‌پرسی در کردستان عراق، خبرها و ویدئوهایی از جشن و شادی مردم در بسیاری از شهرهای کردنشین ایران همچون سنندج، مهاباد، بوکان و بانه منتشر شده است.
این در حالی است که در روزهای گذشته اعتراض‌هایی به رفراندوم "استقلال" از جمله در استان دیاله عراق، هم‌مرز با استان‌های کرمانشاه و ایلام، گزارش شده بود. برخی شخصیت‌های حقوق بشری ایران هم مانند شیرین عبادی، دارنده جایزه نوبل صلح، پیش‌تر از رفراندوم استقلال در کردستان عراق زیر نظر سازمان ملل متحد حمایت کرده بودند.
واکنش ارتش و سپاه
ایران یکشنبه گذشته مرزهای هوایی خود را با اقلیم کردستان بست. علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پیش از این نیز تهدید کرده بود که جدایی اقلیم کردستان از خاک عراق، "پایان یافتن" تمام توافق‌های نظامی و امنیتی دوجانبه تلقی شده و "مسدود شدن همه گذرگاه‌های مرزی" ایران و کردستان عراق را در پی خواهد داشت.
با وجود تمام تهدیدهای دیپلماتیک و تدابیر اتخاذ شده از سوی ایران برای مقابله با روند "استقلال" کردستان عراق، به نظر می‌رسد که دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی رفتاری در مجموع محتاطانه و تنش‌گریز را در قبال اقلیم کردستان در پیش گرفته است.
هم‌زمان اما سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی مانورهایی نظامی را در مرزهای خود با کردستان عراق برگزار کردند. برخی گزارش‌ها هم در روز یکشنبه گذشته از گلوله‌باران برخی مناطق کردستان عراق توسط ایران خبر داده بودند. مقام‌های سپاه پاسداران اما خبر این حملات را تکذیب کردند. البته فرماندهان سپاه پاسداران پیش از این، از جمله در تیرماه سال گذشته (۱۳۹۵) به رهبران اقلیم کردستان هشدار داده بودند که "هر نقطه‌ای را که مبدأ شکل‌گیری تهدید علیه نظام باشد [...] بدون هیچ ملاحظه‌ای قاطعانه ویران" خواهند کرد.
روز سه‌شنبه (۴ مهر/ ۲۶ سپتامبر) نیز علیرضا الهامی، معاون عملیات قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا، از ارسال "تجهیزات موشکی جدید نسبت به تقویت دفاع هوایی در منطقه غرب و آمادگی پاسخگویی قاطع به هرگونه تجاوز" خبر داد.
مقام‌های ارشد نظامی ایران پیش‌تر هم برای هماهنگی با همتایان ترکیه‌ای خود به آن کشور هم سفر کرده و مشترکا علیه همه‌پرسی کردستان عراق موضعگیری کرده بودند. با وجود این، دخالت نظامی هیچ‌یک از این دو کشور محتمل به نظر نمی‌رسد.
دخالت "نامحتمل" نظامی
وضعیت شمال عراق با سوریه قابل قیاس نیست و دخالت نظامی ترکیه هم، حتی با وجود تهدید اخیر اردوغان، بعید به نظر می‌رسد، زیرا ترکیه در اینجا برعکس سوریه، متحدی بومی ندارد و از حمایت روسیه نیز برخوردار نیست. از سوی دیگر، حمله احتمالی آنکارا به اقلیم کردستان با توجه به جمعیت بالای کردهای ترکیه، برای این کشور پیامدهای داخلی پیش‌بینی‌ناپذیری خواهد داشت.
قدرتهای غربیِ مخالف همه‌پرسی، نگرانی خود را تشدید تنش میان کردها و دولت مرکزی و در نتیجه‌ی آن تضعیف مبارزه با اسلام‌گرایان افراطی همچون داعش عنوان می‌کنند. اما کشورهایی همچون ایران و ترکیه، در عین حال نگران آن هستند که همه‌پرسی کردستان عراق به مناطق کردنشین این دو کشور هم سرایت کرده و آنان را به تلاش برای رسیدن به مطالبه‌ای مشابه ترغیب کند.
ایران علاوه بر این، از کاهش نفوذ خود در منطقه نیز نگران است. استقلال کردستان عراق می‌تواند به کاهش چشمگیر نفوذ ایران در بخش شمالی این کشور بینجامد و قدرتی دیگر را به معادلات منطقه‌ای وارد کند که بی‌شک در مقایسه با "عراق واحد" به سود جمهوری اسلامی نخواهد بود.
تهدید کردها با "حشد شعبی"
با وجود همه اینها، برعکسِ ترکیه، تاکنون تهدیدی نظامی از سوی ایران علیه "کردستان مستقل" دیده نشده است. ایران گرچه همچون ترکیه متحدی بومی در کردستان عراق ندارد، اما می‌تواند از اهرم "حشد شعبی" علیه کردهای آن کشور استفاده کند.
شبه‌نظامیان شیعه "حشد شعبی"، مورد حمایت ایران و متحد نیروهای دولتی عراق هستند. اکرم الکعبی، دبیرکل "مقاومت اسلامی نجباء" عراق، سال گذشته ضمن تاکید بر نقش سردار سلیمانی در تشکیل حشد شعبی گفته بود که قاسم سلیمانی بر این گروه "اشراف کامل" دارد.
درگیری میان حشد شعبی و پیشمرگه‌های کرد، به‌خصوص در منطقه نفت‌خیز کرکوک، یعنی کانون اختلافات اقلیم و دولت مرکزی، بی‌سابقه نیست. آنها بارها در مناطق مورد مناقشه‌ی کردها و دولت مرکزی با یکدیگر وارد درگیری‌هایی خونین شده‌اند. این درگیری‌ها عمدتا در نواحی مرزی میان مناطق تحت کنترل اقلیم کردستان و دولت مرکزی روی داده است.
همین شبه‌نظامیان شیعه ضمن محکوم کردن همه‌پرسی "تحریک‌آمیز" استقلال در اقلیم کردستان، گفته‌اند که این اقدام "هزینه سنگینی برای کردها" خواهد داشت.
در چنین شرایطی، حدود ۱۰ روز پیش قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس (بازوی برون‌مرزی سپاه پاسداران) به اربیل و سلیمانیه سفر کرد تا برای متقاعد کردن رئیس اقلیم کردستان عراق به صرف نظر کردن از همه‌پرسی، با او ملاقات کند. اما گویا وعده‌های سلیمانی در رابطه با فشار بر دولت مرکزی در جهت پذیرش مسائل مربوط به بودجه، حقوق پیشمرگه‌ها و مناطق مورد اختلاف با اقلیم، بی‌نتیجه بوده است.
بغداد در سال ۲۰۱۴ میلادی و در پی اختلافات با اقلیم کردستان در مورد صادرات نفت، پرداخت‌های خود به دولت محلی کردستان را قطع کرد. بودجه کردستان عراق معادل ۱۷ درصد از بودجه کل عراق بود.
در پی مذاکراتِ به نظر بی‌نتیجه‌ی قاسم سلیمانی با مسعود بارزانی، برخی خبرگزاری‌ها از تهدید آشکار اقلیم کردستان توسط فرمانده سپاه قدس خبر دادند. طبق این گزارش‌ها، سرلشکر سلیمانی به رهبران اقلیم کردستان گفته است: «من تاکنون از حشد شعبی خواسته‌ام به کردستان عراق حمله نکنند. اما دیگر این کار را نخواهم کرد». بارزانی نیز تقریبا هم‌زمان با انتشار اظهارات قاسم سلیمانی گفته بود: «ما دست برادری به طرف همه دراز می‌کنیم و آنهایی که می‌خواهند با ما جنگ کنند، می‌توانند خواسته خود را امتحان کنند».
مقام‌های اقلیم کردستان با حضور شبه‌نظامیان شیعه در کردستان عراق با هر دلیل و عنوانی مخالفت می‌ورزند. بارزانی پیش‌تر هم در آستانه عملیات ارتش عراق برای آزادسازی تلعفر گفته بود که دولت محلی او حضور حشد شعبی در خاک کردستان را تحمل نخواهد کرد.
اکثر تحلیل‌گران در ایران همه‌پرسی استقلال کردستان عراق را رفراندومی "تنش‌زا" برای عراق و منطقه ارزیابی می‌کنند. از این میان برخی، همچون مفسر روزنامه اصلاح‌طلب "بهار"، معتقدند که خود ایران از این واقعه متأثر نخواهد شد و موضوع در عرصه داخلی حتی به "تنش کلامی" هم نخواهد رسید، زیرا جمهوری اسلامی توانسته تاکنون شرایط را "مدیریت" کند.
اما اگر اوضاع به گونه‌ای نگریسته شود که روزنامه حکومتی "کیهان" آن را تصویر کرده، بی‌شک باید در انتظار فاجعه بود. تیتر اصلی کیهان این است: «داعش به آخر خط رسید؛ صهیونیست‌ها بارزانی را کوک کردند». این روزنامه تندروی اصول‌گرا در تصویری فتوشاپی در صفحه نخست خود، بارزانی را بر سینه‌ی نتانیاهوی لباس کردی پوشیده نشان داده و حرکت رهبران اقلیم کردستان را در چارچوب "طرح صهیونیستی−مسیحی خاورمیانه بزرگ" ارزیابی کرده است.
از واکنش‌های اینچنینی اگر بگذریم، با توجه به پیشینه‌ی درگیری پیشمرگه‌های کرد و شبه‌نظامیان شیعه‌ی حشد شعبی، چراغ سبز ایران به این نیرو می‌تواند پیامدهایی فاجعه‌بار و محاسبه‌ناپذیر داشته باشد و به جنگی فرسایشی با ابعاد ناروشن بینجامد که پایان خوشی برای آن متصور نیست.