افزایش بهای نفت: یک بحران جهانی تازه؟

عرضه و تقاضا تعیین کننده بهای نفت است. چینی‌ها، اقتصادشان را و آمریکائی‌ها خودروهای خود را با نفت روشن نگه می‌دارند. در نیمکره شمالی اکنون دوران سوخت زمستانی فرارسیده است. در مقابل، عرضه نفت به کندی افزایش می‌یابد. اینجا عوامل ژئوپلتیک متعددی نقش بازی می‌کنند. مثلا درگیری‌های آمریکا و ایران و مشکلات فنی برای افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ها.

اوپک در زمینه افزایش تولید خود انعطاف ناپذیر است. عربستان به تنهائی می‌تواند برای کوتاه مدت تولید روزانه خود را بالا ببرد، اما در نشست‌های اوپک همواره با مخالفت اعضای دیگر روبرو است. علاوه بر این، بورس‌بازان را نباید فراموش کنیم که در هفته‌های اخیر بیش از همه سبب افزایش قیمت نفت شدند.

کار بورس بازان به پیش‌بینی‌هائی می‌ماند که خود به خود تحقق می‌‌یابند: چون همه عقیده دارند که قیمت بالا می‌رود، پس بالا هم می‌رود. بورس‌بازان همچنان روی افزایش قیمت‌ها حساب می‌کنند. سهام بانک‌ها به خاطر بحران مستغلات آمریکا جذاب نیستند، پس پول روانه سهام نفت می‌شود.

خلاصه، تقاضای بالا و عرضه پائین زمینه‌ساز گرانی است. اقتصاد می‌تواند به همین سادگی باشد. اما پرسش مهم این است که شوک نفتی چه اثری بر اقتصاد جهانی خواهد داشت؟ شاید بسیار کمتر از آنچه که خیلی‌ها می‌ترسند. دست کم در اروپا‌، زیرا به دلیل کاهش ارزش دلار در برابر یورو، صورتحساب نفت اروپائی‌ها افزایش قابل توجهی نیافته است.

وضعیت در آمریکا به گونه دیگری است. آنجا، افزایش بهای نفت در کنار بحران بانک و مستغلات و کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان کشور را به رکود تهدید می‌کند.

اروپائی‌ها به دلایل دیگری نیز از نفت گران کمتر تکان می‌خورند. آن‌ها آموخته‌اند که با قیمت بالای نفت کنار بیایند. صنایع شیمیائی، فلزات و رشته‌های انرژی طلب دیگر، توان خود را برای بهره‌برداری دقیق‌تر از انرژی بالا برده‌اند. اروپا امروز برای رشدی معادل بیست سال پیش، به نصف انرژی آن زمان نیاز دارد.

علاوه بر این، رشته‌های بانکداری، اینفورماتیک و خدمات رشد می‌کنند و این رشته‌ها در مقام مقایسه، به مصرف انرژی کمتری نیاز دارند. در تولید جهان، اگر نسبی بنگریم، امروز نفت نقش کمتری نسبت به ۲۰ سال پیش ایفا می‌کند. به این دلیل حتی اگر بهای نفت به بشکه‌ای ۱۵۰ دلار هم برسد، همه چرخ‌ها از حرکت نخواهند افتاد.

به جای بحران‌، بهتر است از یک شانس حرف بزنیم. زیرا هرچه بهای نفت بالاتر برود، جایگزین‌های آن جاذبه بیشتری می‌یابند. حتی آن جایگزین‌هائی که تا امروز به خاطر مقایسه با نفت ارزان غیر‌اقتصادی محسوب می‌شدند. دانشمندان روی سناریوهائی برای دوران پس از نفت کار می‌کنند. آن‌ها به تحقیق فعالانه روی منابع پایان‌ناپذیر انرژی مثل خورشید، آب، باد، گرمای زمین، و سوخت بیولوژیک مشغولند.

ما مدت‌ها است دریافته‌ایم که ذخائر انرژی پایان‌پذیر بسیار ارزشمندتر از آن هستند که آن را صرف گرم کردن خانه‌های ایزوله نشده کنیم، با اتومبیل به سراغ صندوق پستی برویم و با بلیت‌های ارزان به دور جهان پروازکنیم.

انفجار قیمت نفت اثرات مفیدی نیز دارد: صنایع را مجبور به بهره‌وری بهتر می‌کند، مصرف‌کنندگان را ناگزیر می‌کند به سراغ اتومبیل‌ها و سیستم‌های گرمایش کم‌مصرف بروند و تولیدکنندگان را ناچار می‌سازد که روی تحقیق برای انرژی‌های جایگزین‌شونده سرمایه گذاری کنند.

هرچه نفت گران‌تر شود، سرمایه گذاری برای کاهش وابستگی از آن به صرفه‌تر خواهد شد. از این دیدگاه، بگذار نرخ نفت بالاتر برود: مشکل بزرگ، راه حل‌های بزرگ هم می‌طلبد.