"آثار منحط" یک نقاش یهودی‌ستیز مغضوب هیتلر
۱۳۹۲ اسفند ۱۶, جمعه
نمایشگاهی از آثار امیل نولده، نقاش اکسپرسیونیست آلمانی در موزه‌ی "اشتدل" فرانکفورت، بار دیگر بحث بر سر این هنرمند هوادار رژیم نازی و ضربه‌‌خورده از آن را در رسانه‌های آلمان برانگیخته است. نام نولده نه تنها به عنوان "نقاشی یهودی‌ستیز" در تاریخ آلمان ثبت شده، بلکه در ادبیات این کشور نیز در تصویرِ "نقاشِ مُبلِغ هنرِ منحط" رمانِ "زنگ آلمانی" اثر زیگفرید لنتس، نویسنده‌ی نام‌آشنای این کشور نیز ماندگار شده است.
زیگفرید لنتس در اثر نامبرده که به فارسی با عنوان "زنگ انشا" با ترجمه‌ی حسن نقره‌چی منتشر شده، داستان زندگی پرفراز و نشیب نقاشی را که با سرگذشت امیل نولده، شباهت‌های انکارناپذیری دارد، بازگو می‌کند.
آثار منحط مذهبی
در نمایشگاه موزه‌ی "اشتدل"، بخشی از این "آثار منحط" به نمایش گذاشته شده است. شماری از "تابلوهای مذهبی" امیل نولده، از جمله‌ی این کارهاست. نولده در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۵۱، بیش از ۵۰ اثر از چهره‌های مقدسین دنیای مسیحیت و با دستمایه‌های مذهبی نقاشی کرد.
در این تابلوها، جنبه‌های زمینی سیماها و شمایل بزرگان عالم روحانیت، بیش از نمودهای آسمانی آن‌ها جلوه می‌کنند: قیافه‌های مغمومی که با قلم‌زنی‌های درشت و سایه ـ روشن‌های مرتعش تصویر شده‌اند، این رهروان راه مسیحیت را بیشتر به انسان‌های عادی و فلک‌زده نزدیک کرده است یا نمایندگان روحانی باریتعالی. حتی پیام‌آور این کیش، عیسی مسیح هم، از این قاعده مستثنا نیست: نولده در تابلوی عظیم ۹ بخشی "زندگی مسیح" که آن‌ها را در سال‌های ۱۹۱۱-۱۹۱۲ نقاشی کرد، پسر مریم را با گوشت و پوست و خطوط عمیق چهره‌ی انسانی آفریده است و داستان زندگی او را از تولد تا به صلیب کشیده‌شدن با تکنیکی پرقدرت ترسیم کرده است. برای مرور داستان "زندگی مسیح"، باید این ۹ تابلو را که ابعاد یک‌سانی دارند، در کنار هم آویزان کرد.
یکی از دیگر از کارهای "منحط ـ مذهبی" نولده، تابلوی معروف "شام آخر" است که به نظر منتقدان نقاشی با وام‌گیری از شیوه‌های تکنیکی وان گوگ در سال ۱۹۰۹ نقاشی شده است.
در میان "آثار مذهبی" نولده، تابلوی "پیامبر" که پرتره‌ای سیاه و سفید از مسیح است، به عنوان مشهورترین شمایل هنری قرن بیستم، جایگاه ویژه‌ای دارد. در این اثر، تمام عناصر شیوه‌ی کار این نقاش پرکار جمع است: چهره‌‌ای تکیده که در آن‌فضاهای داخلی با سایه‌های غلیظ، نقش شده و کیفیتی اکسپرسیونیستی به تابلو و موضوع می‌بخشد.
نقاش همه‌فن‌حریف
البته نولده هیچ‌گاه از این که به عنوان نقاشی اکسپرسیونیست مطرح شود، خشنود نبود. گوناگونی دستمایه‌ها و در تناسب با آن‌ها، تکنیکی که برای ترسیم آن‌ها به کار برده شده، نولده را نقاشی همه‌فن‌حریف معرفی می‌کند که کوشیده است درک و حس شخصی خود را از طبیعت، محیط و اجتماع با رنگ و روغن یا آب‌رنگ، روی بوم، مقوا یا کاغذ و لوحه‌های چاپی به تصویر بکشد. حاصل این تلاش، تابلوهای بی‌شماری است از چشم اندازهای طبیعی، گل و گیاه، شمایل مذهبی، زندگی بی‌بند‌وبارانه در شب‌های برلین، دریاهای پر تلاطم و جوش و خروش...
یکی از این دریاهای توفانی، تابلویی با عنوان "موج"، زینت‌بخش اتاق کنفرانس صدراعظم آلمان، آنگلا مرکل، است. این تابلوی گران‌بها که انفجاری از رنگ و نور و تپش و تنش است، در آخرین عکس رسمی‌ای که از دیدار مرکل و جان کری، وزیر امور خارجه‌ی آمریکا، در اختیار رسانه‌ها گذاشته شد، چشم‌گیرتر از وجود خود این سیاست‌‌مداران در عکس بود. این که صدر اعظم آلمان، از هواداران هنر یک نقاش طرفدار هیتلر است، در این کشور عادی است و تازگی هم ندارد. هلموت اشمیت، همتای پیشین او میان سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۲ هم امیل نولده را تحسین می‌کرد، هر چند گرایشات سیاسی یهودی‌ستیزانه‌ی او را در هر فرصتی، به باد انتقاد می‌گرفت.
نقاش هوادار نازی و مغضوب هیتلر
نمایشگاه امیل نولده در موزه‌ی "اشتدل"، نیز همین دو وجه متضاد زندگی نولده را به نمایش گذاشته است. به گفته‌ی برگزارکنندگان این نمایشگاه، ماکس هولاین و فلیکس کرمر، زندگی و آثار این هنرمند که در سال ۱۸۶۷ در روستایی به نام نولده در یک خانواده‌ی فقیر به دنیا آمد، پیچیده‌تر از آن است که تنها به عنوان"نقاش نازی" یا "نقاش مورد غضب نازی" با او برخورد شود. به باور فلیکس کرمر: «این مهم است که وقتی در سال ۲۰۱۴ نمایشگاهی از آثار و زندگی امیل نولده ترتیب داده می‌شود، همه‌ی حقایق در باره‌ی او گفته شود و به نمایش درآید.»
حقایقی که در این نمایشگاه با سند و مدرک (دست‌نوشته‌ها، نامه‌ها، مقالات) به نمایش گذاشته شده، نشان می‌دهند که نولده در سال‌های دهه‌ی ۱۹۲۰ از هواداران حزب ناسیونال‌سوسیالیسم آلمان و عضو رسمی بخش دانمارکی آن بود. او با هنرمندان یهودی از موضعی نژادپرستانه برخورد می‌کرد و علیه حضور آنان در صحنه‌ی هنر آلمان مقاله می‌نوشت؛ به ویژه ماکس لیبرمن و گالری‌دار معروف یهودی، برونو کازیرر، بارها در مقالات او مورد لطفش قرار گرفتند.
نولده، به نوعی مبلغ دیدگاه‌های یوزف گوبلز، وزیر تبلیغات هیتلر، در هنر نقاشی بود. او حتی تا آغاز جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۳۹ هم کوشید، "احترام و توجه حزب" را به خود جلب کند؛ تلاش بی‌ثمری که به تعبیر برخی از تاریخ‌نگاران هنر، "در سال ۱۹۳۷ با شکست روبرو شده بود": در این سال بسیاری از آثار نولده، ضبط شد و در نمایشگاه "هنر منحط" در مونیخ به نمایش درآمد.
این هنرمند پس از آن، از "حق نقاشی کردن، تماس با گالری‌دارها، داشتن ارتباط با فروشندگان کارهای هنری و امرار معاش از راه نقاشی" که در قانون نازی‌ها "ممنوعیت اعظم" عنوان داشت، محروم شد. امیل نولده در آن سال، ۷۰ سال داشت و این ممنوعیت، برای او نه تنها آسیب‌های روحی فراوان، بلکه محدودیت‌های مالی هم به همراه داشت.
با این حال نولده، دست از نقاشی‌کردن نشست و مانند نقاش رمان "زنگ آلمانی" زیگفرید لنتس، پنهانی به کار آفرینندگی خود ادامه داد. نولده این آثار را " تصاویر نقاشی‌نشده" می‌خواند. آثاری که پس از آفرینش به گوشه‌های پنهان خانه‌های نیمه‌مخروب زمان جنگ، منتقل می‌شدند و در حال حاضر در حراجی‌های معروف، به قیمت‌های گزاف بین کلکسیونرهای متمول دست به دست می‌شوند.
این نمایشگاه تا ۱۵ ماه ژوئن ادامه دارد.