دشواریهای زندگی حرفهای خبرنگاران مهاجر و تبعیدی
۱۳۹۸ اردیبهشت ۱۳, جمعه«هر انسانی از حق آزادی عقیده و بیان برخوردار است و این حق شامل آزادی اندیشه و اعتقاد بدون هراس از مداخله دیگران، حق کاوشگری و جستوجو، دریافت و انتشار اطلاعات و افکار از طریق هر رسانهای، بدون ملاحظات مرزی است». ۲۶ سال پیش سازمان ملل متحد روز سوم ماه مه را روز جهانی آزادی مطبوعات نامید و بر اهمیت مطبوعات آزاد در رشد دموکراسی با تکیه بر مادهی ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر تاکید کرد.
با وجود گذشت چند دهه از تعیین این روز و تأکیدهای جهانی و پیوسته بر اصل آزادی مطبوعات، در بسیاری از کشورها وضعیت سال به سال برای خبرنگاران و اهالی رسانه وخیمتر میشود.
گزارشگران بدون مرز در آخرین گزارش سالانه خود با بررسی وضعیت خبرنگاران و اهالی رسانه در ۱۸۰ کشور جهان، آورده است: «تعقیب سیستماتیک خبرنگاران باعث شده که کنشگران رسانهها به گونهای فزاینده، در فضایی آکنده از ترس فعالیت کنند.»
در این گزارش، سال ۲۰۱۸ از منظر وضعیت آزار و سرکوب خبرنگاران، "یکی از مرگبارترین سالها" برای اهالی رسانه نامیده شده است. در این میان ایران با ۶ پله سقوط در جایگاه ۱۷۰ فهرستی قرار گرفته است که از ۱۸۰ کشور و منطقه تشکیل شده، فهرستی که با نروژ و فنلاند و سوئد به عنوان برترین کشورها از نظر آزادی مطبوعات آغاز میشود و تنها ۱۰ کشور از جمله عربستان و چین و کرهشمالی وضعیتشان وخیمتر از ایران است.
به گفته این سازمان، در ایران در سال گذشته، شهروند خبرنگاران که در پی سرکوب رسانهها، نقش پررنگی در شبکههای اجتماعی برای اطلاعرسانی آزاد و دگرگونی دموکراتیک جامعه ایفا میکنند، بیش از پیش هدف سرکوب بودهاند.
طبق آمار ارائه شده از سوی گزارشگران بدون مرز، دو سوم از مجموع ۲۸ خبرنگاری که (در زمان انتشار این گزارش) در ایران در زندان به سر میبرند، شهروند خبرنگار هستند.
ترس فزاینده و فشار بر اهالی رسانه، باعث شده که سالانه صدها خبرنگار به اجبار یا با آگاهی از نبود آزادی و فضای لازم برای فعالیت، به دلخواه، وطن خود را ترک کنند.
آلمان؛ میزبان خبرنگاران تبعیدی
آلمان، کشوری است که میزبان چند صد خبرنگار تبعیدی یا مهاجر است که سال به سال هم به شمارشان افزده میشود.
امید رضایی، یکی از این روزنامهنگاران مهاجر است که از سال ۲۰۱۴ ساکن آلمان است و از سال ۲۰۱۶ همکاری خود را با رسانههای آلمانیزبان آغاز کرده است. او برای رسانههای آلمانیزبان در مورد مسائل ایران و مهاجرت مینویسد و به زبان فارسی در پروژهای دوزبانه (عربی-فارسی) همکاری میکند. "امل" نام این پروژه دوزبانه است که بیشتر برای اطلاعرسانی به مهاجران و تازهواردهایی هستند که زبان مادریشان فارسی یا عربی است و به دلیل عدم آشنایی با زبان آلمانی قادر به دنبال کردن اخبار و رویدادها در رسانههای آلمانیزبان نیستند. امید رضایی میگوید، "امل" مانند روزنامهای محلی است که رویدادهای محلی مثلا هامبورگ و برلین را به زبان فارسی و عربی پوشش میدهد.
انجمنها و نهادهای متعددی در آلمان به خبرنگارانی که مجبور به ترک کشورشان شدهاند، برای از سر گرفتن زندگی معمولی و حرفهای در غربت کمک میکنند.
برای نمونه سازمان گزارشگران بدون مرز، با برنامههای حمایتی خود در حوزههای مختلفی از جمله یاری به شرکت در کلاسهای زبان، طی کردن مراحل اداری مهاجرت و پناهندگی، یافتن خانه و ارائه خدمات مشاورهای در مورد فضای رسانهای آلمان و پیوند خبرنگاران مهاجر و تبعیدی با دیگر خبرنگاران به آنها کمک میکند.
کمکهای انجمن قلم آلمان به نویسندگان و روزنامهنگاران ایرانی
انجمن دیگری که با ارائهی خدمات حمایتی از جمله اعطای بورسهای یک تا سه ساله به خبرنگاران تبعیدی کمک میکند، انجمن قلم آلمان، "پن" است. هیله، سخنگوی مطبوعاتی "پن" آلمان در گفتوگو با دویچه وله فارسی به برنامههای حمایتی خود از جمله برنامه "نویسندگان در تبعید" اشاره میکند که طیف گستردهای از اهل قلم را از نویسنده تا خبرنگاران و روزنامهنگار یا بلاگر و عکاسخبرنگار و شهروند - خبرنگار تبعیدی و تحت تعقیب، پوشش میدهد.
طبق آماری که این مؤسسه در اختیار دویچه وله قرار داده از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۷ در میان بورسیهشدگان "پن" که از کشورهای گوناگونی چون آذربایجان، بحرین، الجزیره، بنگلادش، روسیه و کوبا میآیند، نام پنج ایرانی نامآشنا مانند فرج سرکوهی (منتقد ادبی و روزنامهنگار ایرانی) و منصوره شجاعی (نویسنده و فعال حقوق زنان) به چشم میخورد.
امید رضایی هم از برنامههای حمایتی نهادهای گوناگونی مانند "کوربر اشتیفتونگ" یا "بنیاد هاینریش بل" بهره برده است، از پشتیبانی مدرسه خبرنگاری پروتستان در برلین و همینطور کلیسای پروتستان در حمایت از خبرنگاران مهاجر و پروژه دوزبانه "امل" میگوید.
بازار کار برای روزنامهنگاران ایرانی
اما از برنامههای حمایتی که بگذریم، روزنامهنگاران و اهالی رسانه که به یکباره از میهن دور میشوند، آیا در آلمان به آسانی جذب بازار کار میشوند؟
رسانههای آلمانیزبان در دادن موقعیت کاری یا دوره کارآموزی به خبرنگاران مهاجر سخاوت زیادی نشان نمیدهند. در این میان دویچهوله، شبکه برونمرزی آلمان یکی از رسانههایی است که تلاش میکند به این فعالان رسانه در زبانهای مختلف امکان ادامه فعالیت حرفهای بدهد. در روزنامهها و دیگر رسانههای آلمان اما وضعیت چندان آسان نیست.
امید رضایی در مورد چالشهایی که یک روزنامهنگار مهاجر در کشور میزبان با آن روبروست میگوید: « برای من روزنامهنگاری پدیدهای است که به شدت به زبان و منبع اطلاعات وابسته است. آنها که مجبور به ترک وطن میشوند یا به دلخواه کشورشان را ترک میکنند، دو ابزار اصلی کارشان را از دست میدهند؛ زبانی که به آن مسلط هستند و رابطه با کشور مبدا، به طور جزئی یا کامل. برای من هم که بیشتر در ایران در حوزه روزنامهنگاری محلی و دانشگاهی فعال بودهام همین مسئله صادق بود. برای همین دو راه باقی میماند؛ یا کار کردن با رسانههای فارسیزبان خارج از کشور یا با رسانههای جامعه مقصد.»
رسانههای فارسیزبان خارج از کشور به گفته رضایی، گنجایش کمی برای روزنامهنگارانی دارند که از ایران خارج شدهاند. او افزون بر مشکل "بازار کار به شدت کوچک"، "دسترسی بلاواسطه به جامعه مبدا" را هم برای خود از دست رفته میدیده و به همین دلیل علاقهای به کار کردن در رسانههای فارسیزبان خارج از کشور نداشته و ترجیح داده با رسانههای بازار مقصد همکاری کند. او زبان را مسئله و مانع اصلی برای دسترسی به بازار مقصد میداند و بر اهمیت برنامههای حمایتی که نهادها و سازمانهای دولتی و مردمنهاد در حمایت از آغاز یا ادامه کار روزنامهنگاران مهاجر در اختیار آنها قرار میدهند، تأکید میکند.
به گفتهی او در سالهای اخیر تلاش زیادی برای تغییر چهرهی تحریریهها صورت گرفته است تا خیلی مردانه و یکدست آلمانی نباشند. برنامههای حمایتی زیادی برای روزنامهنگاران در تبعید، مهاجر و نسل دوم مهاجر مطرح شده است.
با نگاهی به آمار مهاجرت و گریز خبرنگاران، نویسندگان و اندیشمندان از کشورهایی که در آنها آزادی بیان و عقیده و مطبوعات هنوز رویایی دستنایافتنی است، میتوان تنها امیدوار بود که برنامههای آموزشی و حمایتی برای خبرنگاران و نویسندگان مهاجری که به ویژه به کشورهای غربی پناه میآورند، گسترش یابد و روز به روز کارآمدتر شود.