کشمکش بر سر ملیت نظامی گنجوی

اغلب صاحب­نظران پنج گنج، دیوان سروده­های نظامی، را قله­ی داستانسرایی تمثیلی در زبان فارسی می‌خوانند. جایگاه نظامی در این سبک، به ویژه در بزم­سرایی یگانه است.

استادان ادبیات کهن فارسی معتقدند، منظومه‌سرایی با نظامی به اوجی رسید که تکرارشدنی نبود. شیوایی و استحکام زبان، قدرت تخیل و توصیف­های بدیع و دقیق نظامی از هشت قرن پیش سرمشق و الهام بخش دیگران بوده است.

اعتراض به ایرانی خواندن نظامی

سرسخت­ترین مدعیان ملیت غیرایرانی نظامی ساکنان کشور آذربایجان هستند. آنها معتقدند، این شاعر، که نام کاملش جمال الدین الیاس بن یوسف نظامی گنجوی است، در شهر گنجه در این کشور به دنیا آمد و هرگز زادگاهش را ترک نکرد.

دی ماه امسال خبرگزاری آذربایجانی ترندنیوز با حیرت خبر داد: «ایران باز هم نظامی گنجوی را شاعر فارس معرفی کرد.» ایرانیان معتقدند، در زمان حیات نظامی منطقه­ای که بعدها آذربایجان نامیده شد، جزیی از سرزمین ایران بوده و از آن مهم‌تر شعری از او به زبان ترکی در دست نیست. بر دیوارهای بالای مقبره‌ی نظامی در گنجه شعرهایی از او با حروف فارسی و خط نستعلیق نوشته شده است.

آذربایجانی­­ها به ویژه از زمان فروپاشی شوروی و استقلال این کشور بیشتر از گذشته بر ملیت غیرایرانی این شاعر اواخر قرن ششم هجری پا می­فشارند. ظاهرا این ادعا قدمتی هفتادساله دارد.

استالین، مبتکر تغییر ملیت نظامی

سرگی آقاجانیان، شرق­شناس ارمنی، در مقاله­ای زیر عنوان «پنجاهمین سالگرد یک تحریف فرهنگی» که در سال ۱۳۶۷ در مجله­ی ایران­شناسی به چاپ رسید، ایده­ی آذربایجانی خواندن نظامی را به استالین نسبت می­دهد.

او به گزارشی اشاره می­کند که سوم آوریل ۱۹۳۹ در روزنامه پراودا، ارگان رسمی حزب کمونیست شوروی، منتشر شده و در آن آمده است: «رفیق استالین ضمن مصاحبه با نویسندگان درباره­ی شاعر آذربایجانی، نظامی سخن می­گفتند.»

بنابر این گزارش، استالین از شعرهای نظامی مثال­هایی آورده تا نظریه­ی ایرانی بودن او را رد کند. آقاجانیان می­نویسد، زمامداران شوروی که خطر بروز جنگ دوم جهانی را حدس زده بودند، برای افزایش قدرت دفاعی و روحیه­ی خلق­های مناطق مختلف تصمیم گرفتند حس میهن پرستی و غرور ملی آنها را تقویت کنند. به این منظور قرار شد برنامه­های مفصلی در تجلیل از بزرگان فرهنگی این مناطق برپا شود. آقاجانیان می­افزاید، هنگامی که در سال ۱۹۴۷ سالگرد تولد نظامی در باکو و گنجه جشن گرفته می­شد، چند سال بیشتر از ترجمه­ی آثار او به ترکی نگذشته بود.

مجسمه‌ی نظامی در مسکو

یونسکو سال ۱۹۹۱ میلادی را سال نظامی اعلام کرد. جلال متینی، پژوهشگر تاریخ و ادبیات و رئیس سابق دانشگاه فردوسی مشهد، خرداد ماه ۱۳۷۱ در مقاله­ی «بزرگداشت نظامی گنجوی در مسکو و سن­پترزبورگ» به مراسم مفصل و مجللی اشاره می­کند که به این مناسبت در روسیه برگزار شد.

متینی، مدیر و سردبیر مجله‌ی ایران­شناسی می­نویسد، آذربایجانی­ها مجسمه­ای از نظامی را به روس­ها هدیه دادند و آن را مقابل دفتر نمایندگی خود در مسکو نصب کردند. در مراسمی که هیچ ایرانی به آن دعوت نشده بود، رئیس جمهور وقت آذربایجان از این مجسمه پرده­برداری کرد.

نظامی، شاعر تفرشی

در حالی که بسیاری از پژوهشگران ایرانی بر سر شهر گنجه، به عنوان زادگاه نظامی، توافق دارند، کسانی نیز منکر این مسئله هستند. به نظر این عده، نظامی در روستایی به نام «تا» در منطقه‌ی تفرش متولد شده است. سند این ادعا بیتی از «اقبال­نامه»ی نظامی است که ظاهرا شاعر در آن گفته است:

به تفرش دهی هست «تا» نامِ او نظامی از آنجا شده نامجو

طرفداران این نظریه معتقدند، تفرشی بودن نظامی را بیتی از شیخ بهایی تقویت می­کند که می­گوید:

ز اهل تفرش است آن گوهر پاک ولی در گنجه چون گنج است در خاک

بنا بر این روایت، نظامی تنها چند سال آخر عمر خود را در گنجه گذرانده و همانجا فوت کرده است. برخی از پژوهشگران، از جمله سعید نفیسی، در وجود روستایی به نام «تا» ابراز تردید کرده­اند و برخی دیگر بر این نظرند که این منطقه در قرن ششم اصلا تفرش نام نداشته است.

شهروند جهان شعر

در کنار موافقان و مخالفان ملیت ایرانی نظامی، کسانی نیز وجود دارند که معتقدند، شاعران بزرگ میراث مشترک بشر به شمار می­آیند و به جای بحث و جدل در مورد ملیت آنها باید به شناختن و شناساندن آثار و افکارشان همت کرد. به هر تقدیر مسلم این است که آثار نظامی همه به فارسی نوشته شده­اند و از طریق همین زبان به نقاط مختلف جهان راه یافته­اند.

نظامی به ویژه در کشورهایی که با ایران مراوده­ی فرهنگی بیشتر و عمیق­تری دارند، چهره­ای است بسیار آشنا. گفته می­شود، در کتابخانه­های شبه‌قاره‌ی هند حدود یک هزار جلد نسخه‌ی خطی از آثار نظامی وجود دارد. از اوایل قرن نوزدهم میلادی آثار نظامی به زبان­های مهم اروپایی ترجمه شده است.