پس از ربع قرن؛ بار دیگر "نقد آگاه"
۱۳۸۸ آبان ۲۷, چهارشنبه
سال ۱۳۸۸ درست ربع قرن از انتشار آخرین شماره دوره نخست نقد آگاه می‌گذرد. از این مجموعه در سال‌های۱۳۶۱ تا ۶۳ چهار شماره منتشر شد. گردآوری مطالب مجموعه‌های دوره نخست بر عهده‌ی جمعی از نویسندگان بود که نامشان ذکر نمی‌شد.
این کار را در دوره جدید، شاعر و منتقد صاحب‌نام عنایت سمیعی بر عهده گرفته است. نقد آگاه در دوره اول دربرگیرنده بخشی از مهمترین بحث‌های سیاسی و ادبی روز روشنفکران ایران بود. نخستین شماره‌ی دوره‌ی دوم نویدبخش ادامه‌ی آن تلاش شایسته است.
دوره‌ی نخست و نوشته‌های تاثیرگذار
در مجموعه‌های دوره اول نقد آگاه مقاله‌ها و نوشته‌های با ارزشی به خوانندگان عرضه شد که دو سلسله از آنها برجستگی بیشتری داشت؛ بحث‌هایی که در پی انتشار نظرات نجف دریابندری درباره آرتور کسلر در گرفت و مقاله‌های تئوریکی که هوشنگ گلشیری در مورد مطرح‌ترین داستان‌نویسان معاصر می‌نوشت.
دریابندری در نوشته‌ای که در قالب معرفی و بررسی آثار کسلر تنظیم شده بود بحث‌هایی را در مورد شوروی سابق و نویسندگان بریده از آن به میان کشید و «ظلمت نیمروز» کسلر را یکی از نخستین نمونه‌های "ادبیات ضد شوروی" خواند.
عباس میلانی همراه با نویسنده‌ای که به نام مستعار فرامرز تبریزی می‌نوشت آراء دریابندری را به نقد کشید و این جدال تا شماره آخر ادامه یافت.
اهمیت این مباحث که کانون آن را می‌توان تقابل دو رویکرد متفاوت در مورد شوروی سابق فرض کرد، با توجه به نزدیک بودن فروپاشی شوروی و وضعیت بخشی از تشکل‌های چپ ایران فزونی می‌گرفت. پنج سال پس از انقلاب ۱۳۵۷، حکومت جمهوری اسلامی سرکوب مخالفان را در ابعاد وسیعی شدت داده بود. این سرکوب شامل حزب‌ها و گروه‌های هوادار شوروی که اغلب بی دریغ از جمهوری اسلامی حمایت می‌کردند، نیز می‌شد.
امکانی برای "بیان چالش‌های فکری"
مقاله‌های گلشیری نیز در دوره اول نقد آگاه از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌اند. گلشیری در سلسله نوشته‌های خود به طور سیستماتیک به بررسی انتقادی آثار چند نویسنده مطرح معاصر می‌پردازد. او در هر یک از این مقاله‌ها جنبه‌ای از رویکرد سنتی به داستان‌نویسی را محور بررسی آثار نویسنده مورد نظر قرار می‌دهد. مقاله‌های مفصل گلشیری به عنوان "حاشیه‌ای بر رمان معاصر" نگاشته شده و به تحلیل انتقادی اثار نویسندگانی چون محمود دولت آبادی و سیمین دانشور اختصاص دارد.
مقاله‌ها و نوشته‌های دیگری از کسانی چون آذر نفیسی، باقر پرهام، محمدرضا باطنی، محمد علی سپانلو و ناصر زراعتی دوره نخست نقد آگاه را به مجموعه‌هایی تبدیل کردند که در ربع قرن پیش تاثیرگذار و همچنان بعضا خواندنی هستند. عنایت سمیعی در مورد دوره نخست با اشاره به استقبال علاقمندان به مباحث نظری و انتقادی از آن مجموعه‌ها می‌نویسد «انتظار می‌رفت که تداوم آن راهی برای بیان چالش‌های فکری و گفت‌و گوی انتقادی باز کند.»
دوره جدید، بازنگری سنت و نظریه‌های وارداتی
آنچنان که از شماره نخست نقد آگاه در دوره جدید برمی‌آید، این مجموعه قرار است در همان چارچوب کلی دوره نخست کار خود را ادامه دهد. با این همه تفاوت‌هایی نیز میان این دو دوره وجود دارد که عنایت سمیعی در یادداشت آغازین خود تشریح می‌کند. او می‌نویسد «بر سر آنیم که دوره دوم نقد آگاه را به لحاظ کثرت آثار ترجمانی و قلت تالیف عمدتا به تالیف اختصاص دهیم بی‌آنکه انکار کنیم تالیف خلاقانه نیز به دلیل روابط تنگاتنگ با اندیشه‌های تازه‌ی جهانی به حلقه غنایی ترجمه وصل می‌شود.»
عنایت سمیعی در سرآغاز این دفتر توضیح می‌دهد: «طرح اولیه برای انتشار مجدد نقد آگاه مبتنی بر بازنگری در کم و کیف اندیشه‌هایی بوده که در دو دهه‌ی اخیر خطوط اصلی تولید فکر و آثار هنری را در دو حوزه مختلف و مرتبط به یکدیگر ترسیم کرده و در هر دوره به مثابه پارادایم ظاهر شده‌اند.»
گردآورنده‌ی نقد آگاه این دو حوزه را "بازخوانی سنت" و ترجمه‌ی آراء پست مدرنیست‌ها و برخی از نظریه‌پردازان جدید عنوان می‌کند. در چند نوشته‌ی این مجموعه به این دو حوزه پرداخته شده و سمیعی تاکید می‌کند که این «بابی همچنان گشوده» است.
حکایت‌های "ممنوعه"ی سعدی
در شماره نخست دوره جدید نقد آگاه مطالبی نیز به نقاشی، نمایش و ادبیات اختصاص دارد که برخی از آنها بی‌ارتباط با دو حوزه‌ی مورد اشاره‌ی عنایت سمیعی نیستند. «شجره‌های ممنوعه در گلستان سعدی» علی محمد حق‌شناس و «خود- ارجاعی ادبی، سلطه‌گری عرفانی» شاپور جورکش از این جمله‌اند.
حق‌شناس با اشاره به برخی از حکایت‌های اروتیک و بعضا پورنوگرافیک در گلستان سعدی و وجود نمونه‌ی آنها در آثار دیگر نویسندگان برجسته ادبیات کهن ایران به پرسش‌هایی از این دست می‌پردازد که «چرا در فرهنگ اصیل ما از دیرباز [تا دوران مشروطه] نسبت به این گونه آثار با رواداری و تسامح برخورد کرده‌اند.» نویسنده همچنین به دلایل تغییر این رویکرد از «آغاز دوران تجددطلبی و ورود انواع ادبی تازه»، و رفتار متناقض دستگاه ممیزی دوران کنونی با نمونه‌های مشابه این آثار در ادبیات معاصر پرداخته است.
استبداد سخن و سخن مستبدانه
شاپور جورکش نیز در مقاله‌ی خود ابتدا به بررسی تفاوت رویکرهای عرفانی از "نظر ارتباط با قدرت و جست و جوی اقتدار فردی" در مثال مولوی می‌پردازد. او سخن عرفانی غالب در فرهنگ کهن ایران را سخنی اقتدارگرا، تک‌گو و مونولوگی ارزیاب می‌کند که "با لحنی خطابی و امر و نهی‌کننده" بر مخاطب فروفرستاده می‌شود. به باور جورکش سایه‌ی این نوع عرفان بر تمام پهنه‌ی ادبیات معاصر سنگینی می‌کند و به هنرمند ایرانی امکان نمی‌دهد که آثاری فراتر از "حد مصرف داخلی" خلق کند.
جورکش با بررسی آراء و آثار شاعرانی چون رضا براهنی و یدالله رویایی به این نتیجه می‌رسد که برخلاف نیما که خواستار عوض کردن بستر شعر ایران بود، تلاش کسانی که داعیه‌ی جانبداری از جدیدترین نظریه‌های ادبی و فلسفی دنیا را دارند «متوجه پوسته‌ی شعر است.» جورکش معتقد است، شعر جوان ایران نیز که عمدتا از این دو شاعر الگو می‌گیرد، راهکار موثری برای رهایی از استبداد سخن و سخن مستبدانه نیافته است.
چاپ نخست اولین جلد دوره‌ی جدید نقد آگاه آذرماه ۸۸ منتشر شده است. این مجموعه‌ی۳۷۶ صفحه‌ای، از جمله نوشته‌هایی از بهمن بازرگانی، شاهرخ حقیقی، محمود فتوحی، جواد مجابی، پویا رفویی و محمد رضا نیکفر را در بردارد و ناشر آن موسسه انتشارات آگاه است. شماره نخست در تیراژ ۲۲۰۰ نسخه در اختیار خوانندگان قرار گرفته. ربع قرن پیش، دو شماره نخست دوره اول در ۵۰۰۰ نسخه و دو شماره آخر در ۵۵۰۰ نسخه منتشر شده بود.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: شهرام احدی