پایان عمر خاویار خزر؟

در چند سال‌ گذشته گزارش‌های زیادی پیرامون "انقراض نسل ماهیان خاویاری"، "مرگ و میر فک‌های آبی"، "پیدایش جلبک‌های کشنده"، "نشت نفت و ورود فاضلاب‌های صنعتی و خانگی" در روزنامه های روسیه و ایران انتشار یافته است. کشورهای حاشیه خزر همدیگر را متهم می‌کنند که در آلودگی دریا، صید بی‌رویه ماهیان خاویاری و بالاخره قاچاق خاویار دست دارند.

بیشترین خاویار مال ایران است

عمق دریای خزر در شمال آن ده متر و در بخش جنوبی آن یعنی در سواحل ایران حتی به هزار متر می‌رسد. جریان آب دریا نیز از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. ژرفای آب درسواحل ایران از سوئی سبب کندی حرکت آب می‌شود و موجب تمرکز آلودگی بیشتر شده است.

از سوی دیگر عوامل طبیعی باعث شده که بخش جنوبی دریا به زیستگاه ماهیان خاویاری تبدیل گردد. ایران با توجه به برخورداری از زیستگاه عمده‌ی ماهیان خاویاری نقش ممتازی را در تولید خاویار دنیا دارد. خاویار ایران شهرت جهانی دارد و گران‌ترین محصول غذایی دنیا به حساب می‌آید. مقامات شیلات ایران هشدار می‌دهند، ادامه‌ی روند کنونی صید غیرمجاز و قاچاق خاویار سبب خواهد شد در ۱۵ سال آینده اثری از این ماهیان باقی‌ نماند.

بر اساس آمارکشورهای حاشیه خزر بیشتر از نصف جمعیت حاشیه‌نشینان دریای خزر در سواحل جنوبی آن یعنی در ایران زندگی می‌کنند. بر آورد می‌شود که در شهرهای شمالی ایران که در سواحل دریای خزر واقع شده‌اند، حدود ۶ میلیون نفر سکونت دارند.

حدود ۳ میلیون نفر در باکو، و بقیه ساحل‌نیشینان در قزاقستان، ترکمنستان و روسیه سکنی گزیده‌اند. نابودی خاویار، ماهیان خاویاری و آلودگی دریا به‌ویژه با سرنوشت آنان ارتباطی مستقیم دارد.

عدم نظارت بر صدور خاویار

کارشناسان محلی، خاویار و ماهیان خاویاری را یک عامل مهم اقتصادی در استان‌های شمالی کشور، گیلان، مازندران و گلستان به شمار می‌آورند. مقامات شیلات ایران خاطرنشان می‌کنند، "در بیش از ۱۰ استان غیر ساحلی نیز ماهیان خاویاری نظیر فیل ماهی پروش می‌یابد." در ایران علاوه بر صدور خاویار، ۲۰ محصول ماهی نیز تولید می‌شود.

کشورهای ساحلی ۱۰ سال پیش، "کمسیون منابع زنده" را برای کنترل صادرات خاویار تاسیس کردند که به کشورهای ساحلی این حق را می‌داد با صدور خاویارمخالفت کنند.

ایران اعتراض می‌کند!

محمد پورکاظمی مدير مركز تحقيقات بين‌المللی ماهيان خاوياری در گفتگو با خبرگزاری فارس از برداشت غيرمجاز ۱۰ برابری خاويار توسط برخی كشورهای حاشيه خزر صحبت کرده است. وی خاطرنشان می‌کند که "ميزان ماهيان دريای خزر نسبت به سال‌های گذشته بيش از ۹۰ درصد كاهش يافته است." مدير مركز تحقيقات بين‌المللی ماهيان خاوياری گفته است ميزان استحصال ماهيان خاوياری در سال ۱۹۸۵ سه هزار تن بود كه اين رقم در حال حاضر به كمتر از ۱۰۰ تن تقليل يافته است.

پورکاظمی به خبرگزاری فارس همچنین گفته است، ادامه‌ی این روند سبب انقراض ماهیان خاویاری دریای خزر در ۱۵ سال آینده خواهد شد و این دریا تهی از ماهیان خاویاری می‌شود. از ۲۷ گونه ماهیان خاویاری بنابه گفته‌ی او تاکنون فقط ۵ گونه در این دریا زندگی می‌کنند.

سرازیری فاضلاب‌های صنعتی ایران به خزر

کارشناسان دریای خزر، تائید می‌کنند ایران در پروش ماهیان خاویاری و حفظ نسل آنها بیشتراز کشورهای دیگر ساحلی اقدام کرده، در عین حال بنابه گفته‌ی همین کارشناسان در آلودگی دریا نیز سهم عمده‌ای داشته است.

سرازیری فاضلاب‌های صنعتی و خانگی یکی از عمده ترین مشکلات ساحل‌نشینان ایرانی است.

در این خصوص احمد مرادی یک کارشناس ترکمن، که در خصوص امور شیلات و تولید خاویار در ایران تحقیق کرده، خاطرنشان می‌کند: «آلودگی دریای خزر دربخش شرقی آن کمتر است، زیرا در این بخش کارخانه‌های عظیمی تاسیس نشده، اما آلودگی عمده‌ی دریای خزر در استان‌های گیلان و مازندران انجام می‌گیرد و توسط رودخانه‌هائی که به خزر سرازیر می‌شوند، انتقال می‌یابد.»

بنظر مرادی دولت ایران باید برای جلوگیری از انقراض نسل ماهیان خاویاری و قاچاق خاویار مشترکا با کشورهای حاشیه خزر سیاست واحدی را اتخاذ کند.

کشورهای حاشیه خزر اتهامات ایران را رد می‌کنند!

خانم اراده ابراهیم اوا، سخنگوی وزارت محیط زیست آذربایجان ادعای مقام‌های ایرانی را رد می‌کند. وی در گفت‌وگو با بخش فارسی دویچه‌وله دراین‌باره می‌گوید: «در سی‌ویکمین اجلاس ذخائر زیست حیاتی دریای خزر که در ماه ژوئن امسال در تهران برگزار شد، طبق توافقات، آذربایجان مجاز به صید ماهی خاویار به میزان ۸۴ تن برای سال ۲۰۱۰ است که شامل ۴۶ تن ماهی خاویار و ۳۸ تن ماهی اوزون بورون می‌شود. آذربایجان به‌خاطر خطر انقراض برخی انواع ماهی در کمیسون‌های کشورهای ساحلی خزر پیشنهاد کرده بود که از صید گسترده و در مقیاس صنایعی این نوع ماهی‌ها جلوگیری شود.»

این مقام آذربایجانی در گفت‌وگو با دویچه وله تاکید می‌کند: «آذربایجان چندین سال است که از صید دو نوع ماهی خاویار بخاطر خطر انقراض نسل آنها چشم پوشی کرده است. اما در کمیسیون زیست محیطی دریای خزرهیچ کدام از طرفین پیشنهاد آذربایجان را قبول نکرده‌اند. آذربایجان همچنین نسبت به سال گذشته حدود ۷ درصد صید ماهی خاویار را کاهش داده است.»

این مقام آذربایجانی در ادامه‌ی صحبت‌هایش خاطرنشان کرد که طبق برآوردهای کارشناسی که در سال ۲۰۰۹ انجام شد، ذخائر ماهی خاویار در آب‌های آذربایجان ثابت باقی مانده است. آذربایجان به شدت مانع از فعالیت غیر قانونی کشتی‌ها و قایق‌های صید ماهی شده و بخاطر تدابیر سختگیرانه دولت در سال ۲۰۱۰ تنها یک مورد فعالیت صید غیرقانونی کشف شده است.

خانم اراده ابراهیم اوا، سخنگوی وزارت محیط زیست آذربایجان در گفت‌وگو با دویچه‌وله همچنین خاطرنشان می‌کند که ضرر زیست محیطی انقراض ماهی‌ها از ضرر کوتاه‌مدت اقتصادی صید بی‌رویه آنها به مراتب بیشتراست.

اقدامات یک جانبه بی‌نیتجه است

دولت‌های حاشیه خزر برخی اقدامات یک جانبه‌ای را نیز برای نجات ماهیان خاویاری انجام دادند. سازمان فدرال شیلات روسیه خواستار توقف پنج ساله‌ی صید ماهی خاویار در دریای خزر شد و درخواست کرد که صید ماهی خاویار به انحصار دولت درآید.

روسیه این چاره‌جوئی را پس از آن اعلام کرد که نتوانست به اندازه‌ی سهم تعیین شده‌ی خود از دریای خزر، خاویار به دست آورد. کشورهای دیگر ساحلی دریای خزر نیز اعلام کردند، تولید و یا برداشت خاویار آنها فقط مصرف داخلی خواهد داشت. در عین حال ایران نیز در سال‌‌های اخیر تاسیسات جدیدی را برای حفظ نسل ماهیان خاویاری تاسیس کرد.

علیرغم اینگونه تلاش‌های یکجانبه برای حفظ نسل ماهیان خاویاری، کارشناسان اقدام مشترک و ۵ جانبه را از سوی کشورهای حوزه‌ی دریای خزر، پیشنهاد می‌کنند.

طاهر شیرمحمدی

تحریریه: شهرام احدی