خشکسالی طولانی، حفر دهها هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز و برداشت بیرویه و بیش از ظرفیت تجدیدپذیری ذخایر آبی کشوراز عوامل شناختهشده بحران آب در ایران است. اما دکتر داود صفایی، کارشناس ایرانی، از یک عامل دیگر بحران آب در ایران سخن گفته که از نظر مسئولان آب و محیط زیست کشور پنهان مانده است.
به نظر داود صفایی که روز یکشنبه (۶ مهر/ ۲۸ سپتامبر) با خبرگزاری ایسنا گفتوگو کرده، این وجه پنهان بحران آب، "پدیده شور کردن عمدی منابع آب" است که متاسفانه مهمترین و در دسترسترین منابع آبهای شیرین شهرهای بزرگ را در معرض تهدید و تخریب قرار داده است.
این کارشناس میگوید: «پدیده شور کردن عمدی منابع آبی ناشی از کاربرد یک فن آوری منسوخ قرن نوزدهمی است که همچنان در کشور ما رواج دارد. تاسیسات گرمایش و سرمایش ساختمانها و فعالیت هزاران دیگ بخار در صنایع کوچک و بزرگ کشور موجب بروز پدیدهای میشود که کارکرد این تجهیزات را مختل کرده و تا توقف کامل آنها ادامه مییابد. این پدیده عبارت است از تشکیل لایههای رسوب آب در جدار لولهها، شیرآلات و سایر تجهیزات حرارتی و صنعتی».
به گفته صفایی در قرن نوزدهم برای کاهش میزان رسوبگذاری در تاسیسات و صنایع، از روش "تزریق نمک" استفاده میکردند. در این فرآیند بهطور مثال در یک ساختمان بزرگ، سالانه ۸ هزار کیلوگرم پودر نمک در ۷۰ هزار لیتر آب حل شده و سپس آب شور پس از دو یا سه روز گردش در سیستم حرارتی به چاه فاضلاب سرازیر میشود. این فرآیند معمولا ۸ تا ۱۰ بار در هر ماه تکرار میشود.
خشکسالی طولانی، حفر دهها هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز و برداشت بیرویه و بیش از ظرفیت تجدیدپذیری ذخایر آبی کشور از عوامل شناختهشده بحران آب در ایران است
این فنآوری از چندین دهه قبل در کشورهای توسعه یافته منسوخ شده و فنآوریهای مدرن جایگزین آن شده است، اما در ایران همچنان رایج است و شیکترین و جدیدترین برجهای تجاری و اداری و صنایع تازه تاسیس، در تاسیسات خود همچنان از این فنآوری قرن نوزدهمی استفاده میکنند.
با این کار، سالانه میلیونها کیلوگرم نمک از معادن کویر با کامیون به ساختمانها و شهرهای بزرگ ایران حمل میشود و پس از شور کردن آبهای شیرین و استفاده در تاسیسات، به چاهها و منابع آبی شهری سرازیر میشود.
معرفی فنآوری جدید
داود صفایی میگوید، این فرایند عظیم مخرب آب، تازه تنها بخشی از این سناریوی تلخ است و قسمت دوم آن تزریق میلیونها لیتر اسید برای حل رسوب باقی مانده در تاسیسات و صنایع است که با روش "تزریق نمک" بهطور کامل از بین نرفته است.
میزان استفاده از اسید برای یک ساختمان بزرگ در حدود دو هزار لیتر اسید در سال است. اما صفایی میگوید، ابعاد اسیدشویی در صنایع بسیار بزرگتر است.
داود صفایی از بیتفاوتی مدیران حوزه آب در برابر نابودی منابع آب شیرین در اثر پدیده مخرب "شور کردن عمدی آب" انتقاد کرده و میگوید: «ظاهرا مسوولان، این پدیده را امری اجتنابناپذیر میدانند و نسبت به آن تسلیم شدهاند و در ثانی نسبت به روشهای پیشگیری رویکرد مناسب و در خوری نشان نمیدهند یا اگر اقدامی هم شده به افکار عمومی اطلاعرسانی نشده است.»
این کارشناس به همراه دیگر همکارانش به جای استفاده از روش "تزریق نمک"، شیوه الکترونیکی رسوبزدایی را طراحی و پیشنهاد کردهاند. لیکن بهرغم معرفی این فنآوری جدید در چهارسال پیش، هنوز اقدام عملی برای حمایت از آن به عمل نمیآید و پیشگیری از روند مخرب "شور کردن عمدی آب" همچنان بدون مدیریت رها شده است.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
بحران آب
به گفته علیرضا دائمی، سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو، "منابع آبی از ۴۰۰ به ۲۰۰ ميليارد مترمكعب رسيده كه تنها ۹۲ ميليارد مترمكعب به جريان سطحی تبدیل شده و ۳۸ ميليارد مترمكعب به سفرههای زيرزمينی نفوذ میکند".
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
خشکسالی
سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نيرو با اشاره به خشکسالیهای چند سال گذشته میگوید: «سه چهارم كشور در ناحيه كاملا خشک قرار دارد و بارشهایی بين ۵۰ تا ۱۰۰ ميليمتر را تجربه میكند كه بخش مهمی از شهرنشينی و معادن در اين مناطق قرار دارند.»
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
سادهترین راه، بهترین راه نیست
در سالهای گذشته برای مدیریت نیاز روزافزون آب، سادهترین راه یعنی سد سازی را انتخاب کردند. برابر اطلاعات منتشر شده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران (وابسته به وزارت نیرو)، تا کنون در ایران ۵۹۰ سد به بهرهبرداری رسیده، ۱۳۵ سد دیگر در دست ساخت و ۵۴۶ سد نیز در دست مطالعه هستند که در صورت اتمام ساخت تمام سدها، تعداد کل سدهای کشور به یک هزار و ۲۷۱ سد خواهد رسید.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
نقش رودخانهها در اکوسیستم
رودخانهها نقش بسیار مهمی در اکوسیستم دارند. وقتی بر روی رودی پرآب سدی ساخته میشود، حوزه پایین دستی آن سد به طور حتم با مشکل کم آبی روبرو میشود و اکوسیستم آن منطقه به مرور زمان تغییر میکند. علاوه بر این، یکی از منابع مهم تغذیه سفرههای آب زیرزمینی نیز رودخانهها هستند که با بستن سد، جلوی روند تغذیه سفرههای آبی گرفته میشود.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
تعادل برهم میخورد
در سالهای گذشته افزایش مصرف آب به دلیل رشد چشمگیر شهرها و استفاده زیاد از آب در صنایع و در کشاورزی بوده است. شیوههای ناصحیح آبیاری باعث شده که مصارف کشاورزی بخش عمده مصرف آب را در ایران تشکیل دهد. تامین این آب با "جنون سدسازی" بر روی رودخانهها باعث برهم خوردن رابطه متعادل حق آب طبیعت و حق آب انسان شد.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
حق آب طبیعت
به گفته معاون آب و آبفای وزارت نیرو، در حال حاضر۳۸ ميليارد مترمكعب آب به سفرههای زيرزمينی نفوذ میکند. این میزان آب برای حفظ رطوبت خاک دشتهای ایران کافی نیست و با ادامه این روند دشتهای وسیعی بر اثر خشکسالی غیر قابل استفاده خواهند شد.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
کاهش میزان آب خروجی سدها
میزان حجم آب خروجی از سدهای ایران از ابتدای سال آبی جاری (مهرماه ۹۱) تاكنون ۱۷ ميليارد و ۴۰۰ ميليون مترمکعب گزارش شده است که در مقایسه با سال آبی گذشته ۱۲ درصد کاهش نشان میدهد. طبق آمار رسمی "میزان آب خروجی از سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، ۱۹ ميليارد و ۸۰۰ ميليون مترمکعب بوده است".
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
نبرد بر سر آب
درحالی که آب خروجی از سدها کاهش یافته است، کشاورزان ناچارند با حفر چاههای عمیق به صورت مجاز یا غیر مجاز آب مورد نیاز خود را از سفرههای زیر زمینی تامین کنند. این اقدام در دشتهای اطراف دریاچه ارومیه روند خشک شدن آن را تسریع کرد. نبرد بر سر آب بین استانهای اصفهان و یزد شکل دیگری به خود گرفت.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
حجم دینامیک، حجم استاتیک
حجم ديناميک به آب قابل برداشت و حجم استاتیک به آبی گفته میشود که نباید برداشت شود، زیرا برداشت آن فرونشستهای زمين و فروچالهها را ايجاد میكند. با کاهش حجم دینامیک آب، در سالهای گذشته بر حجم برداشت از آبهای سفرههای زیر زمینی افزوده شده و اين اقدام اكنون در جنوب تهران و در استانهای يزد، كرمان، اصفهان وهمدان باعث نشست زمین شدهاست.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
نتایج بهرهبرداری از سفرههای زیرزمینی
خشک شدن چشمهها و قنوات، شور شدن منابع آب زیر زمینی، نشست زمین، خسارت به تاسیسات زیر بنایی، تبدیل زمینهای کشاورزی به بیابان، خالی شدن مناطق روستایی و مهاجرت کشاورزان به شهرهای بزرگ از پیامدهای پایین آمدن سطح آبهای زیر زمینی یا تخریب سفرههای آب زیر زمینی است. اکنون برای نمونه از ۱۳ دشت استان همدان وضعیت دو دشت کبودرآهنگ و خماجین بحرانی اعلام شده و ۱۰ دشت دارای وضع ممنوعیت حفاری هستند.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
آب برگشتی
به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، ۲۹ میلیارد متر مکعب آب برگشتی وجود دارد که "تلاش شده" در قالب توسعه پایدار استفاده شود. این در حالی است که سیستم شهرسازی ایران به گونهای است که آب مصرفی منازل در سیستم بازیافت فاضلاب یا اگو قرار نمیگیرد، بلکه به درون چاهها در منازل مسکونی روانه میشود.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
آبی که به هدر میرود
در حالی که به گفته معاونت آب و آبفای وزارت نیرو، "سه چهارم ایران در ناحیه کاملا خشک قرار دارد و بارشها به ۷۵ درصد بارشهای نرمال کاهش یافته است"، با این حال کوچکترین بارندگی اوضاع شهرهای ایران را آشفته میکند. از سوی دیگر نبود زیرساختارها باعث شده آب حاصل از همین بارش نیز به هدر برود.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
انگار نمیدانند
هرچند ۷۵ درصد کل زمین را آب پوشانده است، اما تنها ۳ درصد از کل آبهای موجود بر روی کره زمین آب شیرین است. هر میزان از آلودگی این آب به معنی تشدید "بحران آب" است.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
عدم فرهنگ سازی
بحث اسراف در مصرف آب و عدم فرهنگسازی برای شهروندان در مصرف آب زمانی بالا میگیرد که شیرهای آب خشک میشوند.
-
جنون سدسازی و تشدید بحران آب در ایران
بهای واقعی آب
طبق آمارهای رسمی،در ایران " ۹۹ درصد به آب شهری و ۸۶ درصد به آب روستايی دسترسی دارند". منابع رسمی قيمت تمام شده آب شرب را هم اكنون (به قيمت سال ۹۰) حدود ۵۹۰ تومان و قيمت تمام شده آب كشاورزی را مترمكعبی۸۰ تومان اعلام کردهاند. باید بدانیم که "بهای واقعی" آب بسیار با ارزشتر از ارزش هر پولی است.
نویسنده: MA