همکاری روسیه و ایران در سوریه تا چه حد پایدار است؟

پایان مبارزه با نیروهای داعش در سوریه، به بازار گمانه‌زنی پیرامون اهداف و استراتژی متحدان و حامیان دولت بشار اسد، یعنی ایران و روسیه رونق بخشیده است. در این رابطه، استراتژی روسیه در منطقه نه تنها برای آینده سوریه و سرنوشت بشار اسد تعیین کننده است، بلکه می‌تواند بر اهداف و استراتژی متحد اصلی بشار اسد، یعنی جمهوری اسلامی نیز تاثیر نهد. از این‌رو نگاه‌ها متوجه کرملین شده است.

افزون بر این، سیاست‌های راهبردی ایران در سوریه با توجه به اهمیت کریدور نظامی تهران و بیروت، دستخوش دو رویکرد متفاوت در خود ایران است‌: دو رویکردی که ضمن داشتن فصل مشترک بسیار، الزاما بر هم منطبق نیستند؛ یکی رویکرد برخاسته از سیاست خارجی دولت حسن روحانی و نیروهای میانه‌رو در ایران و دیگری رویکرد سپاه پاسداران.

به این ترتیب، استراتژی روسیه در قبال آینده سوریه نه تنها می‌تواند بر اهداف و استراتژی جمهوری اسلامی در سوریه تاثیر نهد، بلکه فراتر از آن می‌تواند باعث تنش سیاسی در خود ایران شود.

نمایش قدرت

ولادیمیر پوتین روز دوشنبه ۲۰ نوامبر (۲۹ آبان) با بشار اسد در سوچی دیدار و گفت‌وگو کرد. یک روز پس از آن، پوتین در تماس‌های تلفنی جداگانه‌ای، گزارشی از نتیجه دیدار خود با اسد را به اطلاع دونالد ترامپ، ملک سلمان و بنیامین نتانیاهو رساند.

بیشتر بخوانید: شکست داعش و سربازان خارجی که تمایلی به ترک سوریه ندارند

پوتین روز چهارشنبه ۲۲ نوامبر نیز با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه و همچنین با حسن روحانی دیدار و گفت‌وگو کرد. این دیدارها یک هفته پیش از برگزاری هشتمین دور مذاکرات صلح سوریه در ژنو برگزار شدند. دیدارهای سوچی بین پوتین و رهبران یاد شده از نظر کارشناسان یک پیام داشت و آن بیان نقش مهم و تعیین کننده روسیه درتحولات سوریه بود.

آلکس وطنخواه، در مقاله‌ای تحت عنوان "ایران و روسیه، افزایش فاصله‌ها" که در نشریه سیاسی "فارن افرز" منتشر شده، طرف مورد خطاب پیام برخاسته از نمایش قدرت پوتین را صرفا کشورهای غربی نمی‌داند. به باور او این پیام از جمله  متوجه ایران نیز می‌شود.

نویسنده مقاله برای اثبات نظر خود به دو نکته اشاره می‌کند: نکته نخست مربوط می‌شود به گزارش‌های رسانه‌های ایران درباره دیدار پوتین و اسد و دیگری به موضوع تماس‌های تلفنی پوتین با نتانیاهو، ملک سلمان و ترامپ.

به باور نویسنده گزارش‌های منتشر شده در ایران حکایت از آن داشتند که دیدار روز دوشنبه ۲۰ نوامبر بین پوتین و اسد بدون اطلاع مقامات جمهوری اسلامی صورت گرفته و افزون بر آن، تماس‌های پوتین با رهبران منطقه و از جمله عربستان و اسرائیل باعث ناخرسندی و نگرانی جمهوری اسلامی و به‌ویژه فرماندهان سپاه پاسداران شده است.

در صحت یک نکته تردیدی نیست و آن اینکه دوام و بقای دولت بشار اسد ریشه در پشتیبانی نظامی روسیه دارد. در واقعیت امر، پس از آغاز عملیات نظامی روسیه در سوریه در سال ۲۰۱۵ بازی قدرت به سود بشار اسد چرخید.

این در حالی است که سرمایه مالی، سیاسی و نظامی که جمهوری اسلامی صرف حفظ بشار اسد در سوریه کرده‌است، به مراتب فراتر از آن چیزی است که روسیه ظرف این ۲ سال انجام داده است. اما این ورود روسیه به بحران سیاسی سوریه بود که باعث بقای دولت اسد شد و این موضوع را نیز بشار اسد پس از دیدارخود با پوتین در روز ۲۰ نوامبر آشکارا بیان کرد.

اسرائیل و نقش ایران در سوریه

روزنامه کویتی الجریده به حاشیه ۴۰ کیلومتری مرز اسرائیل با سوریه اشاره کرده است. بر این اساس، گویا در مذاکرات بین پوتین و اسد بر سر دور کردن نیروهای نظامی ایران از مرز مشترک سوریه با اسرائیل توافق شده است. توافقی که تحت فشار اسرائیل بر روسیه حاصل شده است.

بر اساس این توافق نیروهای ایرانی و نیروهایی که از پشتیبانی ایران برخوردارند نمی‌بایست وارد حاشیه ۴۰ کیلومتری مرز دو کشور شوند. پیش از این حتی از حاشیه ۶۰ کیلومتری نیز سخن می‌‌رفت.

روزنامه جرزالم پست روز چهارشنبه ۲۹ نوامبر (۸ آذر) در همین رابطه نوشته است که بنیامین نتانیاهو از طریق ولادیمر پوتین به بشار اسد هشدار داده است که به نیروهای ایران اجازه ندهد به حاشیه ۴۰ کیلومتری مرز مشترک دو کشور نزدیک شوند. همین روزنامه اعلام کرده است که این موضوع در دیدار رهبران دو کشور روسیه و سوریه در سوچی به اطلاع او رسیده است.

فرمانده ارشد نیروی هوایی اسرائیل، امیر اشل در ماه اوت سال جاری اعلام کرده بود که اسرائیل برای مانع شدن از تحویل جنگ‌افزار به نیروهای حزب‌الله ظرف ۵ سال گذشته اقدام به انجام یک صد حمله هوایی به خاک سوریه نموده است. اشل افزوده بود که روسیه، ایران و سوریه به خوبی می‌دانند که اگر لازم شود، اسرائیل توان آن را دارد که دست به عمل بزند.

تغییر مواضع وزیر دفاع اسرائیل؟

آویگدور لیبرمن، وزیر دفاع اسرائیل روز سه‌شنبه ۲۸ نوامبر در گفت‌وگویی اعلام کرده بود که جمهوری اسلامی ایران در مرزهای سوریه با اسرائیل حضور فیزیکی ندارد. سخنان لیبرمن ظاهرا در تناقض با اظهارات بنیامین نتانیاهو بود و همین موضوع باعث حیرت بسیاری از کارشناسان مسائل منطقه شد.

بیشتر بخوانید: ترامپ و مکرون خواستار مقابله با نفوذ ایران در سوریه شدند

روزنامه جرزالم پست در گزارش خود، چرخش خاصی در سیاست اسرائیل نسبت به نقش ایران در سوریه نمی‌بیند و اظهارات لیبرمن را بیان متفاوت همان چیزی ارزیابی می‌کند که نتانیاهو بارها اعلام کرده است.

به باور نویسنده این مقاله، آویگدور لیبرمن با بیان این موضوع عملا بر آن بوده تا پوتین را وادار به شفاف ساختن مناسبات خود با بشار اسد بکند. وزیر دفاع اسرائیل از پوتین خواسته است تا اسد را متوجه این نکته بکند که جنگ در سوریه وارد مرحله جدیدی شده است و با استقرار آتش بس در سوریه و روند تنش‌زدایی در این کشور، اسد نیازی به ایران ندارد.

بر اساس این گزارش، اسرائیل از روسیه خواسته است درباره پیامدهای دخالت اسرائیل در سوریه در رابطه با حضور ایران در این کشور بیاندیشد. به سخن دیگر، نویسنده به زیان‌های ناشی از ادامه همکاری روسیه با ایران و گسترش نفوذ ایران در سوریه برای کرملین اشاره کرده و خواستار آن شده است که روسیه مانع از گسترش نفوذ ایران در سوریه شود.

نقش اردن

دکتر اران لرمن، معاون رئیس موسسه مطالعات استراتژیک اورشلیم بر این باور است که حذف کامل ایران از معادلات سیاسی سوریه ممکن نیست. از این‌رو، اسرائیل نیز خواستار محدود کردن نفوذ ایران در سوریه است و از روسیه انتظار دارد در این راستا گام بردارد.

لرمن در عین حال به وضعیت اردن اشاره می‌کند. روزنامه جرزالم پست به سخنان اخیر خامنه‌ای درباره تبدیل کردن کرانه غربی رود اردن به نوار غزه جدید اشاره می‌کند. اران لرمن بر همین اساس معتقد است که ترجمان عملی این اظهارات به معنی آن است که جمهوری اسلامی سیاست بی ثبات کردن اردن را در پیش گرفته است.

به باور او، اولویت سیاسی اسرائیل مانع شدن از ایجاد بی‌ثباتی در اردن است. لرمن معتقد است که حضور ایران در سوریه با توجه به این نکته که ارتش سوریه در اثر جنگ تضعیف شده است، نمی‌تواند توازن استراتژیک نیروها در سوریه را بر هم زند. از این رو، وضعیت سیاسی اردن برای جلوگیری از نفوذ ایران از اهمیت سیاسی بالایی برخوردار است.

ایران و دفاع از راه دور

جنگ نیابتی بین ایران و عربستان از یکسو یک جنگ واقعی است و از سوی دیگر یک ترفند دفاعی. دفاعی که از آن می‌توان تحت عنوان دفاع در زمین حریف نام برد.

آلکس وطنخواه در مقاله خود در "فارن افرز" به سیاست دفاعی ایران در جنگ نیابتی اشاره کرده و معتقد است که ایران با پیروی از این سیاست بر آن است تا رویارویی با دشمنان را در خارج از مرزهای خود دنبال کند و از این طریق مانع از آن شود که شعله‌های جنگ به خاک ایران سرایت کند.

یکی از راهکارهای موثر در این زمینه ایجاد نیروهای شبه‌نظامی در کشورهای عربی است. به باور وطنخواه، سپاه پاسداران مایل است تا نیرویی مشابه حزب‌الله لبنان در سوریه نیز ایجاد کند. نیرویی که تحت فرماندهی ایران باشد.

حمایت و حضور ایران در حشد الشعبی در عراق نیز نمونه دیگری از چنین سیاستی است. به باور وطنخواه، سیاست‌هایی که سپاه پاسداران در سوریه دنبال می‌کند، عملا از آن حکایت می‌کند که ایران تمایلی به خروج از سوریه ندارد.

همکاری روسیه و ایران

گمانه‌زنی‌ها درباره استراتژی روسیه در سوریه عملا ره به چند رویکرد متفاوت می‌برد. عده‌ای از کارشناسان و از جمله لئونید عیساوف بر این باورند که روسیه نگران کاهش نقش و نفوذ خود در سوریه است. عیساوف در مقاله‌ای که بر روی خروجی شبکه الجزیره منتشر شده است، مدعی است که تقویت موقعیت اسد در سوریه تضمینی برای حفظ نفوذ روسیه در سوریه نیست.

بیشتر بخوانید: تاکید روسیه، ترکیه و ایران بر حفظ تمامیت ارضی سوریه

به باور او، روسیه از نظر مالی در موقعیتی نیست که نقشی تعیین کننده در بازسازی سوریه پس از پایان جنگ داخلی ایفا کند. حال آنکه ایران از هم اکنون به بشار اسد اطمینان خاطر داده است که این کشور آمادگی کامل برای مشارکت در امر بازسازی سوریه دارد.

در یک رویکرد دیگر، به منافع مشترک دو کشور ایران و روسیه در سوریه توجه شده است. جان اوبالدی در مقاله‌ای که بر روی سایت "هوملند سکیورتی" منتشر کرده معتقد است که دو کشور روسیه و ایران در سایه جنگ مشترک علیه نیروهای "دولت اسلامی" و مخالفان دولت اسد موفق به کسب نقشی مهم در سرنوشت سوریه شده‌اند.

اوبالدی معتقد است که همکاری‌های بین روسیه و ایران ادامه خواهد یافت و این موضوع عملا تهدیدی برای بسیاری از کشورهای منطقه و از جمله برای اسرائیل و اردن خواهد بود.

این دو نگاه به مناسبات بین ایران و روسیه از اساس با نگاه آلکس وتنکا مغایرت دارد. وتکنا معتقد است که با پایان یافتن جنگ داخلی در سوریه، روسیه برای پیشبرد سیاست‌های منطقه‌ای خود در راستای تامین نظر اسرائیل، عربستان و آمریکا گام بر می‌دارد و مهم‌ترین دغدغه این کشورها در شرایط کنونی محدود کردن نفوذ ایران و به‌ویژه سپاه پاسداران در سوریه است.

وطنخواه  در گزارش خود به افزایش حضور نظامی سپاه پاسداران در سوریه پس از دیدارهای سوچی اشاره می‌کند. به باور او، سپاه پاسداران حاضر نخواهد شد در لحظه برداشت از سرمایه کلانی که در سوریه هزینه کرده است، تن به چند وعده شیرین در مورد مشارکت در امر بازسازی سوریه بدهد و امکانات فراهم شده در این کشور را فدای این وعده‌ها بکند.

"فارن افرز" در ادامه مقاله به سیاست نظامی ایران در منطقه اشاره کرده و ایجاد و حفظ کریدور نظامی تهران به بیروت را برای سیاست‌های منطقه‌ای سپاه پاسداران تعیین کننده می‌داند. جمهوری اسلامی بر آن است تا از طریق شبه نظامیان خود در عراق و سوریه، مواضع حزب‌الله در لبنان را تقویت کند.

به این ترتیب، به باور آلکس وطنخواه، با نزدیک شدن پایان جنگ سوریه، در همکاری‌های منطقه‌ای و نظامی ایران و روسیه شکاف ایجاد می‌گردد.