همدستی همه جناح‌های حکومت در سدسازی بی‌رویه در ایران
«هر بلایی بر سر حوزه محیط زیست آمده طی چهار دهه گذشته بوده است. پیش از این مدت، بسیاری از شاخص‌های محیط زیستی کشور مثل آب در جایگاه مناسبی قرار داشت.» این حرف کسی است که از ابتدای ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی تا سال سوم دولت اول محمد خاتمی وزیر کشاورزی بود و اکنون معاون حسن روحانی و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست است.
عیسی کلانتری مهرماه امسال با بیان این سخنان از سیاست‌هایی که ایران را به "ورشکستگی آبی" کشانده به شدت انتقاد کرد و افزود این سیاست‌ها باعث شده "امروز یک تالاب و دریاچه زنده" در کشور وجود نداشته باشد.
بسیاری از کارشناسان معتقدند در کنار طولانی شدن دوره‌های خشک‌سالی، سدسازی‌های بی‌رویه در جمهوری اسلامی، به خصوص در سه دهه گذشته عامل اصلی خشکی و نابودی بسیاری از دریاچه‌ها و تالاب‌ها است.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
حمید چیت‌چیان، وزیر نیروی دولت یازدهم چند ماه پس از آغاز کارش در این سمت گفته بود ظرفیت سدسازی در ایران به حد اشباع رسیده و سیاست‌گذاری در این حوزه باید از احداث تاسیسات جدید به سمت مدیریت مصرف تغییر جهت داده شود.
مسئولان در نقش منتقدان
چیت‌چیان می‌گوید ظرفیت ذخیرگاه سدهای ایران یک و نیم برابر میزان آب‌های جاری است. او شهریور سال ۱۳۹۲ نیز با انتقاد از "سدسازی بی‌رویه در مسیر رودخانه‌های کم‌بازده" اعلام کرد چنین پروژه‌هایی حتا اگر اجرای آن آغاز شده باشد متوقف می‌شود.
وزیر پیشین نیرو در حالی از سیاست‌های گذشته در زمینه سدسازی انتقاد می‌کند که تقریبا در تمام سه دهه‌ی قبل از تصدی این مقام، به عنوان معاون وزیر با این وزارت‌خانه همکاری کرده است.
امروز کسانی از سدسازی غیرضروری و غیرمنطقی انتقاد می‌کنند که خود در تصمیم‌گیری‌های سه دهه گذشته در این حوزه مسئولیت مستقیم داشته‌اند.
بیشتر بخوانید: تخریب ۹۳ هکتار از جنگل‌های شمال ایران برای سدسازی
مطابق فهرستی که در وب‌سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر شده، در حال حاضر از ۶۴۷ سد کوچک و بزرگ در ایران بهره‌برداری می‌شود و ۶۸۳ سد دیگر در مرحله اجرا یا مطالعه قرار دارند.
تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ کمتر از ۳۰ سد در ایران ساخته شده بود. نگاهی به نقشه سدهای ایران آشکار می‌کند که احداث بسیاری از آنها نمی‌تواند فقط با هدف مهار آب‌های روان و استفاده بهینه از منابع آبی انجام شده باشد.
۲۳ سد در سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان از مناطق خشک و بیابانی محسوب می‌شود و میزان بارندگی سالانه در بخش‌های مختلف آن بین ۷۰ تا ۱۳۰ میلی‌متر است. در این استان ۲۳ سد در حال بهره‌برداری و ۲۵ سد دیگر در مرحله اجرا و مطالعه قرار دارند. میانگین بارندگی در ایران ۲۵۰ میلی‌متر است.
وزیر پیشین نیرو زمانی دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد را دوره شتاب گرفتن سدسازی در ایران عنوان کرده و گفته بود تنها در سال ۱۳۹۰ عملیات اجرایی احداث ۱۳۰ سد جدید آغاز شده است.
بیشتر بخوانید: سهم سدسازی بی‌رویه در خشکی رودخانه‌ها و تالاب‌ها
این شتاب از پایان جنگ ایران و عراق و دوره ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی آغاز شد. یکی از استانداران سابق که فروردین ۱۳۹۲ با رفسنجانی دیدار کرده، به نقل از او گفته است که پس از جنگ برای استفاده از امکانات مهندسی سپاه پاسداران اجرای برخی پروژه‌های عمرانی به این نهاد واگذار شد، اما "حالا سپاه نبض اقتصاد، و سیاست خارجه و داخله را در دست گرفته و به کمتر از کل کشور راضی نیست".
"قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا"، بازوی اقتصادی سپاه پاسداران در سال ۱۳۶۸ و به فرمان رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای تاسیس شد. این قرارگاه با هدف فعالیت در حوزه‌های "آب‌رسانی، صدور نفت و گاز، پروژه‌های سدسازی، انتقال آب و نیرو و راه‌سازی" شکل گرفت و به سرعت به بزرگ‌ترین مجری طرح‌های عمرانی دولت در سه دهه گذشته تبدیل شد.
از آنجا که پروژه‌های سدسازی در سی سال اخیر بدون وقفه ادامه یافته، می‌توان نتیجه گرفت که همه‌ی دولت‌ها و جناح‌های سیاسی حکومت جمهوری اسلامی در این کار سهیم بوده یا دست‌کم توان مخالفت با آن را نداشته‌اند.
سدسازی، صنعت "پول‌ساز"
سدسازی از پروژه‌های کلان اقتصادی به شمار می‌رود که چه در استفاده بهینه از منابع آبی نقش مثبتی ایفا کند و چه در خشکی تلاب‌ها و دریاچه‌ها نقشی مخرب داشته باشد، برای مجریان آن "پول‌ساز" و یک منبع پایدار درآمد است.
درآمدزایی سدسازی خیلی پیش از مرحله اجرا و با طرح‌های مطالعاتی زمین‌شناسی، جانمایی و امثال آن آغاز می‌شود و با فعالیت‌هایی مانند لایروبی، تعمیر، نگهداری و حفاظت همواره ادامه دارد.
در سال ۱۳۹۱ یک شرکت چینی که آماده سرمایه‌گذاری و اجرای پروژه سد بختیاری در استان لرستان بود، با اعمال نفوذ دولت وقت کنار گذاشته شد و قرارداد ساخت این سد با "ترک تشریفات مناقصه" به قرارگاه خاتم‌الانبیا سپرده شد. چنین اتفاقی در دولت‌های قبلی نیز رخ داده بود.
در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد در مجموع ۶۹ سد افتتاح شد که کار ساخت اغلب آنها در دولت‌های رفسنجانی و محمد خاتمی آغاز شده بود. بحران خشک‌سالی و کم‌آبی که هر سال تشدید می‌شود حکایت از آن دارد که ساختن بسیاری از سدها بیش از آن که در خدمت مدیریت منابع آبی قرار گیرد، وسیله کسب درآمد برای صدها شرکت وابسته به سپاه و دیگر مراکز قدرت است.
بیشتر بخوانید: آوارگان آب و نزاع‌های آبی، پیامدهای بحران کم‌آبی
ساخت سد در مکان‌های نامناسب و بی‌توجهی به سهم آب دریاچه‌ها و تالاب‌ها وضعیتی است که مسئولان نیز از آن انتقاد می‌کنند، اما گام موثری در تغییر این رویه برداشته نمی‌شود.
کارشناسان وضعیت بحرانی تالاب‌ها و دریاچه‌هایی چون گاوخونی، بختگان، هامون، پریشان و ارومیه را پیامد مستقیم ساخت سد در حوزه آب‌ریز آنها ارزیابی می‌کنند. در حوزه آب‌ریز دریاچه ارومیه ده‌ها سد احداث شده بدون این که در طراحی و اجرای آنها حق‌آبه این دریاچه مد نظر قرار گرفته شده باشد.
سد گتوند، "جنایتی در حق سرزمین ایران"
سد گتوند در سال‌های اخیر به نماد سوءمدیریت و سدسازی‌های بی‌رویه‌ای تبدیل شده که پیامدهای زیست محیطی، اجتماعی و سیاسی زیادی دارد. رئیس کنونی سازمان حفاظت محیط زیست ساخت سد گتوند را "جنایتی در حق سرزمین ایران" خوانده و رئیس سابق این سازمان، معصومه ابتکار سال ۱۳۹۴ از بررسی تخریب آن در کارگروهی به مسئولیت رئیس سازمان برنامه و بودجه خبر داده بود.
پروژه احداث سد گتوند فروردین ۱۳۷۶ به دستور رفسنجانی آغاز شد، در دو دولت خاتمی ادامه یافت و سرانجام احمدی‌نژاد آن را در سال ۱۳۹۰ افتتاح کرد.
بی‌توجهی به ویژگی‌های زیست‌محیطی مکان احداث سد گتوند و نزدیکی مخزن آن با سازندهای نمکی گچساران باعث شوری آب این سد شده است. مطابق گزارش‌ها، انباشت نمک در ذخیره‌گاه سد گتوند شوری آب رود کارون را افزایش داده و خسارت‌های سنگینی به کشاورزان منطقه وارد کرده است.
بیشتر بخوانید: «پنج دولت در فاجعه سد گتوند مسئول هستند»
دولت‌های رفسنجانی، خاتمی و احمدی‌نژاد در احداث و تکمیل سد گتوند مسئولیت مستقیم دارند و دولت حسن روحانی نیز به خاطر انفعال یا ناتوانی در رسیدگی به وضعیت این سد در این "جنایت" سهیم است.
خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، به عنوان یکی از پیامدهای سدسازی بی‌رویه، ایران را با خطر مهاجرت‌های گسترده درون کشوری و جنگ و درگیری بر سر آب روبرو کرده است.
سدهای خالی و خطر بروز جنگ آب
اسماعیل نجار، معاون وزیر کشور و رئیس سازمان مدیریت بحران ۱۴ بهمن به خبرگزاری کار ایران (ایلنا) گفت: «هفته گذشته جلسه‌ای با کارشناسان و مسئولان کشور درباره وضعیت کم‌آبی و بالاخص آب شرب در کشور داشتیم. اگر آب شرب نداشته باشیم، مشکلاتی همچون جنگ آب و از این قبیل مسائل پیش خواهد آمد.»
عیسی فرهادی، فرماندار شهرستان تهران در روزهای پایانی دی‌ماه به خبرنگاران گفته بود سدهای بزرگ اطراف پایتخت که منبع اصلی تامین آب آشامیدنی منطقه هستند، تقریبا خالی شده‌اند و در صورت ادامه این وضعیت، بیش از نیمی از جمعیت ۱۷ میلیون نفری استان‌های تهران و کرج تابستان آینده دچار کم‌آبی می‌شوند.
حمیدرضا دهقانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای فارس نیز ۲۳ دی‌ماه به روزنامه "خبر جنوب" گفت ذخیره‌گاه سدهای بالادست کلان‌شهر شیراز آب چندانی ندارند و افزود: «با این وضع نگرانی شدیدی برای تامین آب شرب مردم شیراز و نقاطی از فارس در تابستان آینده وجود دارد.»
تغییرات اقلیمی، ادامه خشک‌سالی و کاهش بارندگی در بسیاری از مناطق ایران اوضاع را وخیم‌تر کرده است. به گفته‌ی دهقانی، کاهش بارندگی در استان فارس در ماه‌های گذشته در نیم قرنی که از ثبت داده‌های هواشناسی می‌گذرد، بی‌سابقه بوده است.