صدای رپ ایرانی در فستیوال «آوای تغییر» در سوئد

دویچه وله: تو سال‏هاست که موسیقی زیرزمینی ایرانی را به دقت دنبال می‏کنی و در برپایی این فستیوال چهار روزه که در سه شهر سوئد برگزار می‏شود، نقش کلیدی داری. پیش از آن که به خود فستیوال بپردازیم، دوست داشتم که به این سبک بپردازیم. اگر ابتدا کمی در مورد پیوند دو لفظ «رپ» و «هیپ‏هاپ» توضیح بدهی که مقداری بحث را روشن کنیم، فکر می‏کنم خیلی خوب باشد.

نصیر مشکوری: باید این‏طور به مسئله نگاه کرد که هیپ‏هاپ یک فرهنگ است؛ یک چهارچوب است که در آن چهار پدیده‏ی هنری وجود دارد که رپ یکی از آن‏ها است. دی‏جینگ و دی‏جی بودن، نقاشی‏های دیواری، بی‏بویینگ و یا بریک دانسینگ هم سه بخش دیگر آن هستند. این چهار عنصر، در حقیقت چهار خرده فرهنگ خیابانی بودند که در اواسط دهه‏ی ۷۰ در خیابان‏های مناطق برانکس، مناطق حومه‏نشین، فقیرنشین ومهاجرنشین نیویورک شروع به شکل گرفتن کردند. از یک سو به شکلی به هم ربط داشتند، چون جوان‏های متعلق به همان طبقه هرکدام به یکی از این کارها روی آوردند. در عین حال هم به‏هم ربطی ندارند؛ چون هنرمند گرافیست خود را با علامت‏گذاری‏هایی که روی دیوارها انجام می‏داد و طرح‏هایی که روی قطارهای زیرزمینی و در و دیوار می‏کشید، بیان می‏کرد. از آن طرف، رپرها هم یواش یواش رشد کردند و روی بیت‏های دی‏جی‏ها شروع به سخن‏وری کردند که بعد به رپ تبدیل شد. دی‏جی‏ها هم در میهمانی‏ها شروع به آزمایش‏گری و تجربه‏اندوزی روی ترکیب ریتم‏ها کردند و قسمت‏های مرکزی آهنگ‏ها را که ریتم دارد، به هم چسباندند که آهنگ‏ها طولانی‏تر شوند و مردم بتوانند بیشتر روی آن‏ها برقصند. برای این که ریتم‏های طولانی خسته کننده نشود، یک نفر و مثلا خود دی‏جی حرف می‏زد و سخن‏وری می‏کرد. این وسط بریک‏دانسرها هم همین‏جا شروع به کار کردند؛ بریک همان بریک بیت‏های وسطی آهنگ‏ها است. به هرحال همه توی هم رشد کردند، بدون این که به هم ربط داشته باشند و در عین حال هم بی‏ربط نبودند. به این کلیت فرهنگ هیپ‏هاپ می‏گویند، اما به طور عامیانه هیپ‏هاپ موزیک می‏گویند که شامل رپ هم می‏شود.

تولید و انتشار اولین کارهای رپ و هیپ‏هاپ به فارسی، به چه زمانی برمی‏گردد؟

شروع این کارها آن‏چنان مشخص نیست. ولی وقتی به کسانی که در جنبش هیپ‏هاپ و رپ ایران بوده‏اند، برمی‏گردیم و بیوگرافی‏ آن‏ها را می‏خوانیم، می‏بینم اولین آثار رپ فارسی حدود سال ۱۳۸۰ (هشت سال پیش) منتشر شده است. از جمله کسانی که در آن زمان مطرح بودند، هیچ‏کس، گروه زدبازی، ام‏زی‏پر و ابلیس هستند. البته افراد دیگری نیز بودند، اما این‏ها بخشی هستند که بزرگ‏تر شدند و بیشتر ادامه دادند و حتی "هیچ‏کس" الان تحت عنوان «پدر رپ فارسی» مطرح می‏شود.

با توجه به این که افراد مختلفی و حتی می‏توان گفت نسل‏های مختلفی در این زمینه کار کرد‏ه‏اند، تا چه اندازه این سبک طی این مدت تغییر و تحول پیدا کرده؟

اگر بخواهم فقط نام ببرم و بدون این که طبقه‏بندی کنم، تنها از روی محبوبیت آن‏ها اسم بیاورم، می‏توانم بگویم: هیچ‏کس و مجموعه‏ی تولیدی صامت که خود هیچ‏کس به وجود آورده است و پیش‏رو، قاف و رویل در آن کار می‏کنند. آهنگ‏سازهایی مانند مهدیار آقاجانی هم در این گروه کار کرده‏اند. این گروه کلا توانست تاثیر بسزایی روی موسیقی رپ ایران و مخصوصا بخشی که همیشه می‏خواست هیپ‏هاپ فارسی به‏وجود بیاورد، بگذارد. آن‏ها سعی کردند حال و هوای موسیقی ایرانی، ریتم‏ها و حس ایرانی را تا حدی به‏وجود بیاورند. در ادامه می‏توان از بهرام و مجموعه‏ی تولیدی دیوار نام برد. مجموعه‏ی تولیدی که می‏گویم، گروه‏هایی هستند که از آهنگ‏ساز و رپرهای دیگر تشکیل می‏شوند و سعی می‏کنند گرایش‏های خاصی را به‏وجود بیاورند. در عین حال یک حالت تولیدی هم دارد. یعنی اگر شرایط بازی برای موسیقی مردم پسند ایران وجود داشت، این‏ها احتمالا به شکل لیبل کار می‏کردند. بعد از آن می‏توان از شاهین نجفی که در خارج از ایران و در آلمان کار می‏کند، به خاطر تحولی که در رپ سیاسی و معترض به وجود آورده و تاثیری که در این بخش گذاشته است، نام برد. از گروه‏های قدیمی، گروه زدبازی را هم نمی‏‏توان فراموش کرد. چون از اولین‏ها در این جنبش بودند و با بیان موضوعات غیرعرفی و هم‏زمان واقع‏گرایانه‏ای که در وصف روزمرگی نسل جوان و بی‏خیال خودشان بود، رپ می‏خوانند و هنوز هم همین‏طور ادامه می‏دهند. این گروه راه را برای گرایشی باز کرد که به نوعی موسیقی تلفیقی از موسیقی خالتور لوس‏آن‏جلسی و هیپ‏هاپ و ساختار بیانی رپ، در ترکیب با ترانه‏سرایی روحوضی تهرانی، با همان مفاهیم روزمره‏ی عوام‏پسند رسید. در میان این گروه، ساسی مانکن بزرگ‏ترین نماینده‏ی این گرایش شده است. خط این گرایش (با نمایندگی ساسی مانکن)‏ با دیگران و بخش اجتماعی رپ مانند هیچ‏کس، بهرام و تمام کسانی که در این قسمت هستند کاملا از هم جدا شده است و این دسته با آن مخالف هستند.

یعنی آن را مبتذل می‏دانند؟

بله مبتذل می‏دانند. این گروه به هر شکل نگاهی تجاری دارد. یعنی از پدیده‏ها، موضوعیت‏ها و المان‏های فرهنگی عوام پسندانه استفاده کرده‏اند و نوعی موسیقی متفاوت‏تری در چهارچوب موسیقی پاپ به‏وجود آورده‏اند.

قصدم این نیست که فقط اسم‏ها را ردیف کنیم. مسئله بیشتر فضایی است که این موسیقی می‏تواند در ذهن ایجاد کند. فکر می‏کنی مضمون شعرها در این سال‏ها چقدر عوض شده است؟ آیا توجه‏شان به مسایل هم تغییر کرده است؟

فکر می‏کنم رادیکال‏تر شده است. یعنی بخشی که اجتماعی− انتقادی می‏خواندند، به قدرت بیانی‏شان و تاثیراتی که می‏گذارند، آگاه‏تر شده‏اند. در نتیجه یا خیلی تندتر شده‏اند، مثل بهرام…

این تندی را در چی می‏بینی؟ در استفاده از کلمات مشخص؟ یا اصلا دید تندتر یا رادیکا‏ل‏تر به موضوعات؟

هر دو تا؛ در داخل جریان کمی پیچیده است. عده‌ای از کلمات تند استفاده می‏کنند، عده‌ای هم از این کلمات استفاده نمی‏کنند، ولی اعتراض اجتماعی سیاسی بیشتری را بیان می‏کنند.

مانند نجفی؟

شاهین نجفی باز به خاطر موقعیت مکانی‏ای که دارد، در شرایط‏ متفاوتی به سر می‌برد. او محدودیت سیاسی ندارد و در یک چهارچوب اجتماعی خفقانی زندگی نمی‏کند. در نتیجه می‏تواند آن‏طور که می‏خواهد، آزادنه خود را بیان کند. هم‏زمان انسان متفکر و روشنفکری نیز هست. به نظر من، کسانی مانند شاهین نجفی بحث جدایی هستند. در حقیقت، شاهین نجفی از رپ به عنوان یک رسانه استفاده می‏کند، نه به عنوان یک فرهنگ خیابانی و شهری. ولی بخشی که در ایران هستند و نام‏شان را بردیم؛ مثل هیچ‏کس، پیش‏رو و بهرام یک مقدار خرده فرهنگ‏های شهری و خیابانی را بیان می‏کنند. یعنی لوطی‏گری، لحن خیابانی و از خیابان و درگیری‏های خیابانی خواندن که لزوما مسایل سیاسی نیستند ولی مسایلی را که یک جوان در خیابان و با جامعه‏ی شهری دارد، بیان می‏کند. از بچه‏های داخل ایران، حتی سالومه و یاس هم همان رویکردی را دارند که شاهین نجفی دارد، مسایل اجتماعی را بیان می‏کنند و رسانه‏ای می‏شوند که از فقر، فحشا و کمبودهای اجتماعی صحبت کنند؛ پرخاش‏گر نیستند.

بخش اعظم گروه‏ها یا خواننده‏هایی که خارج از کشور فعالیت دارند، به نظر می‏رسد، نسل دومی یا حتی نسل سومی باشند. آن‏ها تا چه اندازه به مساله‏ی هویت یا مهاجرت اهمیت می‏دهند؟ یا این که اصلا مشغله‏ی ذهنی‏شان نیست؟

تا آن‏جایی که من شنیده‏ام و در جریان هستم، آن بخش از هنرمندان هیپ‏هاپ ایران که در خارج از کشور هستند و به زبان فارسی دارند کار می‏کنند، به هیچ عنوان از موقعیت و شرایط مهاجرت و مکانی خودشان به ما نمی‏گویند. به غیر از مثلا رویل که بخش رپ انگلیسی او هم به فرهنگ ایرانی ربطی ندارد. ولی قسمت فارسی رپ خود را به گروه صامت و هیچ‏کس وصل کرده و شاید ‏آن‏جا در حد خیلی کمی از شرایط مهاجرت و موقعیت زندگی خودش بگوید. عرفان هم در آلبوم اول خود به موضوعیت مهاجرت‏اش می‏پردازد اما کاملا واضح نیست. چون زندگی روزمره‏اش لمس نمی‏شود و فقط ذهنیت‏اش را بیان می‏کند؛ مثل شاهین نجفی، ذهنیت سیاسی و اعتراضی‏اش را. بخشی از رپرهایی که ایرانی هستند و تابعیت کشورهای میزبان‏شان را دارند، وقتی می‏خواهند خود و مهاجرت‏شان را بیان کنند، زبان کشور میزبان را انتخاب می‏کنند. مثلا در سوئد ما بهرنگ میری را داریم که به مهاجرت و مسایل مهاجرت می‏پردازد ولی به زبان سوئدی می‏خواند. مسلما در کشورهای دیگر هم همین‏طور است.

نگاهی به فستیوالی که الان در سوئد، از جمله با کمک تو به راه افتاده است، بیاندازیم. ایده‏ی خاصی داشتید که چه کسانی را به این فستیوال بیاورید؟

واقعیت این است که زمانی که آقای منصور حسینی، تهیه‏ کننده‏ی این فستیوال که برای موسسه‏ی فرهنگی «ریکس تیاتر» کار می‏کنند، با من تماس گرفتند، از همان ابتدا هدف ما و خواسته‏ی ایشان نیز این بود که بچه‏های رپر ایران را بیاوریم و هیپ‏هاپ داخل ایران را به خارج از کشور معرفی کنیم. چند ماهی طول کشید تا ما شروع به برنامه‏ریزی کنیم که به جریانات اعتراضات بعد از انتخابات و حرکت جنبش سبز برخورد. در نتیجه، وقفه‏ای افتاد و به خاطر این که شرایط روز به روز سخت‏تر و محدودتر می‏شد، برای بچه‏های ایران مشکل پیش آمد و حتی یک سری از آنان دستگیر شدند و خود را کنار کشیدند. بخشی از آنان هم که اصلا اجازه‏ی خروج نداشتند. اما خوشبختانه موفق شدیم، بالاخره یکی از رپرهای ایرانی، به نام غوغا را دعوت کنیم. اما در هر حال ایده‏ی اصلی ما که رپ ایرانی و از درون ایران باشد، عوض شد و کم‏کم روی‏مان را به طرف بچه‏های خارج از کشور برگرداندیم که از بچه‏های داخل کم‏تر نیستند، منتها ما روی حساب کمک و حرکت فرهنگی به رپرهای داخل بیشتر توجه داشتیم. در هر حال این موقعیتی است که «ریکس تیاتر» به ما داد و تمام بودجه‏ای هم که در این فستیوال هزینه می‏شود، بودجه‏ای کاملا فرهنگی است و با بلیط ارزانی که برای آن در نظر گرفته‏اند، چیزی برنمی‏گردد و حرکتی صرفا فرهنگی است.

مصاحبه‌گر: شهرام احدی

تحریریه: یلدا کیانی