حس ارزشمندی به نام شرمساری
۱۳۸۹ آذر ۲۶, جمعه
دکتر استفان مارک، پژوهشگر جامعه‌شناسی است و در مورد احساس شرمساری و منزلت انسان تحقیق می‌کند. وی تا کنون کتاب‌های مختلفی در این مورد نوشته است که یکی از آنها کتاب پرفروش "شرم، احساسی تابو شده" است. آندرآس اولر از شبکه رادیوهای دولتی آلمان ARD، با دکتر مارک در مورد احساس شرم گفتگو کرده است.
دکتر مارک، احساس شرم چطور شکل می‌گیرد؟
این حس بخشی از طبیعت انسان است و از سال دوم زندگی شکل می‌گیرد. در سال دوم زندگی کودک در حال رشد توانایی تشخیص خود و تمیز دنیای اطرافش را پیدا می‌کند و ناگهان درک می‌کند که این "انسان" اوست. این نگاه به خود، ویژه انسان است. حیوانات این توانایی را ندارند.
در کتاب‌های آسمانی آمده است آدم و حوا در بهشت برهنه بودند؛ آنها میوه‌ای از درختی کندند و خوردند و ناگهان متوجه شدند که برهنه هستند. این برهنگی پیش از آن هم بود اما درک آن شکل نگرفته بود. خجالت کشیدن بخش دردآور شرمساری است، مثلأ وقتی که آرزو می‌کنید مثل قطره آبی در زمین محو شوید. اما شرمساری ابعاد مثبتی هم دارد.
شرمساری چه ابعاد مثبتی دارد؟
شرم باعث می‌شود که ما از بدن و زندگی عاطفی‌مان مراقبت بیشتری کنیم و با توجه به شرایط تصمیم بگیریم که تا چه حد می‌خواهیم خودمان را نشان دهیم یعنی چه تجربیاتی، چه احساسی و کدام رویاها را و در مقابل چه چیز را می‌خواهیم پنهان کنیم. به عنوان مثال من در یک مصاحبه شخصیتم را بیشتر از زمانی که با دوستی صبحت می‌کنم، پنهان می‌کنم.
وقتی که حریم خصوصی فرد شکسته می‌شود، احساس شرم باقی می‌ماند. مثلأ وقتی در شرایطی بیشتر از آنچه باید، از مسايل خصوصی‌مان برای دیگران تعریف کردیم دچار خجالت‌زدگی می‌شویم. این خجالت‌زدگی باعث می‌شود در آینده دقت بیشتری کنیم و کمتر از خودمان بگوییم. البته یک مورد بسیار ناراحت‌کننده و آزاردهنده در مورد شکسته‌شدن حریم خصوصی افراد، زمانی است که فردی مورد تجاوز قرار می‌گیرد یا شکنجه می‌شود. در چنین شرایطی قربانی احساس شرمساری شدید می‌کند.
گونه دیگری از شرمساری هم وجود دارد؟
بله. نخست شرمی که موجب هماهنگی و تلاش برای تعلق به جمع می‌شود. در این حالت فرد به دلیل اینکه از این حس شرم می‌گریزد، رفتار خود را سبک و سنگین می‌کند. مثلأ اینکه چه لباسی بپوشد یا چه رفتاری داشته باشد که در جمع پذیرفته شود. شرم فقرا یا شرمساری فردی که نتوانسته انتظارات جمع را برآورده کند از این نوع شرمساری است. اینجاست که جامعه بایستی مانع تحقیر چنین انسان‌های شود و به شأن و منزلت انسان توجه بیشتری کند.
با توجه به این نکته، به شرم اخلاقی یا وجدانی می‌رسیم. در این حالت نگاه و رفتار دیگران معیار نیست بلکه نگاه فرد به درون و ارزش‌های فردی اوست که موجب احساس شرم می‌شود. این نوع شرم موجب پشیمانی و احساس گناه می‌شود و می‌تواند تا حدی گسترش پیدا کند که فرد را در خود غرق کند. این احساس گناه در بدترین حالت به خودکشی ختم می‌شود. متأسفانه در مورد این نوع شرم کمتر صحبت می‌شود و تا کنون تحقیقات ناچیزی در مورد آن صورت گرفته است.
دلیل رفتار بی‌شرمانه برخی از آد‌م‌ها چیست؟
اغلب تصور می‌شود آد‌م‌های بی‌شرم، احساس شرمساری نمی‌کنند. در حالی که درست بر عکس است. احساس شرم وقتی "عمل" نمی‌کند که فرد بیش از حد احساس شرمساری می‌کند. به عنوان مثال فردی در کودکی مورد آزار جنسی یا بدرفتاری قرار گرفته است به سختی با احساس شرمساری خود کنار می‌آید. وقتی این حس از مرزهای قابل تحمل فراتر می‌رود دیگر عمل نمی‌کند و فرد سعی می‌کند با فرار به جلو و گرفتن حالت تهاجمی، تظاهر کند که هیچ چیز برایش مهم نیست. اما پشت این رفتار اغلب احساس شرمساری عمیقی نهفته است.
چطور می‌شود از احساس شرمساری به شیوه سازنده‌ای استفاده کرد؟
اصل باید این باشد که ما انسان‌های دیگر را همانطور که هستند بپذیریم و دیگری را تحقیر نکنیم. مهم این است به مرحله‌ای برسیم که شرمساری دیگران موجب شرم ما شود، یعنی ارزش بیشتری برای شأن انسان قائل شویم و به جای خودخواهی و تکبر رفتاری دوستانه و با احترام متقابل داشته باشیم.
SB/MM