برد و باخت ایران در تقسیم دریای خزر
۱۳۸۹ دی ۲۸, سه‌شنبه
محمد‌مهدی آخوندزاده، معاون حقوقی و بين‌المللی وزارت امورخارجه‌ی ايران و نماینده‌ی احمدی نژاد در امور دریای خزر، روز دوشنبه ۲۷ دی به روسیه سفر کرد. وی پس از دیدار با الکساندر گالوين، نماینده ویژه‌ی روسیه در امور خزر و سرگئی ریباکوف، معاون وزیر امور خارجه‌ی روسیه اظهار داشت: «ديدار او با مقام‌های روسیه به دلیل عملياتی کردن تصميمات سران کشورهای حاشيه دريای خزر بويژه موضوع عرض سرزمينی انجام شده است».
الکساندر گالوين، نماینده ویژه روسیه هم پس از دیدار با مقام ایرانی ابراز امیدواری کرد رژیم حقوقی دریای خزر هر چه سریع‌تر با تفاهم کشورهای ساحلی تدوین گردد.
مکالمه تلفنی احمدی‌نژاد با مدودیف
همزمان با سفر نماینده‌ی احمدی نژاد در امور خزر به روسیه، رئیس جمهور ایران روز دوشنبه ۱۷ ژانویه با دمیتری مدودیف، رئیس جمهور روسیه تلفنی گفتگو کرد. در بیانیه‌ی دفترمطبوعاتی کرملین، آمده است، در این مکالمه تلفنی در باره "همکاری دو کشور در زمینه‌ی انرژی در چارچوب "طرح احداث نیروگاه اتمی بوشهر"، "مسئله برنامه‌ی هسته‌ای ایران" و "نشست آتی استانبول" صحبت شده است.
مقام‌های روسیه و ایران چیزی در باره جزییات این مکالمه منتشر نکرده‌اند، اما کارشناسان امور خزر پیش‌بینی می‌کنند روسای جمهور روسیه و ایران پیرامون سهم ایران و مشخص شدن سهم دیگر کشورهای ساحلی بر اساس محدوده ۲۵ مایلی نیز مذاکره کرده‌اند.
"ایران کمترین سهم را از دریای خزر دارد"
یلنا دونایوا کارشناس امور خزر و نویسنده کتاب "شکل گیری مرز بین روسیه و ایران" درباره‌ی سهم کشورهای ساحلی از دریای خزر به دویچه‌وله می‌گوید: «سهم قزاقستان حدود ۳۰ درصد، جمهوری آذربایجان ۲۱ درصد، روسیه ۱۷ درصد، ترکمنستان ۶/۲۰ درصد و سهم ایران ۴/۱۱ درصد است. وی اما خاطرنشان می‌کند که سهم خط ساحلی ایران ۱۳ درصد است».
این کارشناس روس همچنین با اتکاء به سخنان مقام‌های ایرانی اضافه می‌کند که ایران قصد ندارد درباره‌ی سهم خود رقم مشخصی را تعیین کند. او در این زمینه به سخنان نماینده‌ی ایران در مسئله دریای خزر اشاره می‌کند که گفته «به نفع هیچ کشوری نیست درباره‌ی رقم مشخصی صحبت کند.»
پیروزی ایران در دریای خزر
به اعتقاد یلنا دونایوا که درباره‌ی محدوده‌ی مرزهای روسیه و ایران تحقیق کرده، مشخص شدن محدوده مرزی بر اساس ۲۵ مایل به نفع ایران است. وی به دویچه‌وله می‌گوید: «در زمان شوروی سابق تعیین محدوده بین ایران و شوروی براساس ۱۰ مایلی بوده که اکنون تا ۲۵ مایل افزایش می‌یابد. این به نفع ایران است و مقام‌های ایرانی از آن استقبال می‌کنند و آن را می‌پذیرند. روسیه و ایران هم در این مورد تشریک مساعی دارند».
دونایوا می‌افزاید که این مسئله به کشتیرانی، ماهیگیری و رشد اقتصادی ملی کشورهای ساحلی کمک خواهد کرد.
"محدوده ۲۵ مایلی به ضرر ایران است"
دکترهومن پیمانی، رئیس بخش "امنیت انرژی و جغرافیای سیاسی انستیتوی مطالعات انرژی" دانشگاه ملی سنگاپور نظر این کارشناس روس را تائید نمی‌کند. وی می‌گوید: «در حال حاضر ایران با توجه به اینکه ظاهرا راه حل دیگری برای تقسیم دریا وجود ندارد، شاید به این نتیجه رسیده باشد که درباره‌ی تقسیم دریا رایزنی کند».
آقای پیمانی موافقت ایران با تعیین محدوده مرزی بر اساس ۲۵ مایلی را مخالف منافع ایران می‌شمارد: «تا آنجا که مربوط به تقسیم دریا می‌شود طبق قرادادهای ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ که بین شوروی و ایران بسته شده، این دریا باید به‌صورت مشترک بین دو کشور استفاده می‌شد. ایران در عمل به دلیل ضعف اقتصادی و نظامی نتوانست از موضع خودش دفاع کند. ایران اگر در حال حاضر بخواهد مسئله ۲۵ مایل را قبول کند، این با منافع‌اش در انطباق نیست.»
پیمانی نتیجه می‌گیرد که نمی‌توان تقسیم بر اساس ۲۵ مایل را پیروزی برای ایران به حساب آورد. او می‌گوید در شرایط کنونی ایران تسلیم شرایطی می‌شود که در دراز مدت به‌نفع منافع ملی کشور نیست.
تقسیم دریا براساس منابع نفت و گاز
۵ کشور ساحلی توافق کرده‌اند که محدوده‌ی مرزی خود را بر اساس ۲۴ و ۲۵ مایل تعیین کنند. این وجه اشتراک، برخی کارشناسان امور خزر را برای تقسیم دریا و تدوین رژیم حقوقی آن خوشبین ساخته است.
اما دکتر پیمانی می‌گوید: « مهم نیست چه توافقی در باکو شده باشد. کشورها می‌توانند تحت فشارهای سیاسی توافق کنند ولی این توافقات در عمل مورد قبول نیست. باید در نظر گرفت که منابع نفت و گاز دریای خزر در کدام مناطق قرار گرفته‌اند».
به نظر پیمانی تعیین مسافت مهم نیست، بلکه واقع شدن منابع نفت و گاز اهمیت دارد. وی می‌افزاید: «اگرمنابع نفت و گاز خارج از محدوده‌ی ۲۵ مایلی باشد این تقسیم بندی از نظر ایران درست نیست و مناطقی که می‌توانند از لحاظ تامین منابع نفت و گاز مورد بهره برداری ایران قرار بگیرند، عملا خارج از محدوه‌ی جغرافیایی ایران قرار می‌گیرند. کارشناسان بایستی تحقیق کنند که منابع نفت و گاز در کدام یک از بخش‌های دریای خزر قرار گرفته تا تقسیم‌بندی را برمبنای آن انجام شود.»
نقش تعیین کننده‌ی ایران و روسیه در خزر
روسای جمهور ایران و روسیه در نشست باکو که در ۱۸ نوامبر سال ۲۰۱۰ برگزار شد، نسبت به مشخص شدن موضوع رژیم حقوقی دریای خزر در سال آینده ابراز امیدواری کردند. دیدار نماینده‌ی ایران با مقام‌های روسیه از این جنبه نیز مهم است که نشست بعدی سران کشورهای حوزه دریای خزر در روسیه برگزارخواهد شد.
روسیه عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد از طریق دریای خزر با ایران هم مرز است و در تدوین نهائی رژیم حقوقی دریای خزر نقش تعیین کننده‌ای ایفا می‌کند.
تعیین‌کنندگی نفش روسیه و ایران در امور دریای خزر مورد تاکید مقام‌های ایرانی نیز هست. اما ایران برای حصول تفاهم در امور خزر با دو همسایه‌ی شمالی خود یعنی با جمهوری آذربایجان و ترکمنستان نیز باید مذاکره کند. آخوندزاده نماینده ایران وعده می‌دهد که گفتگوهای ایران با روسیه و همسایگانش در خزر تا برطرف شدن ابهام‌ها ادامه خواهند یافت.
طاهر شیرمحمدی
تحریریه: مهیندخت مصباح