۸۵ سالگی وودی آلن، فیلمسازی برای همه فصل‌ها

نام وودی آلن به گوش کمتر سینمادوستی ناآشناست. او در طی چندین دهه فعالیت هنری خود آثاری فراموش‌نشدنی خلق کرده و فیلمنامه‌های زیادی از خود به جای گذاشته است. این سینماگر محبوب که روز اول دسامبر ۲۰۲۰ هشتادوپنجمین سالگرد تولدش را جشن می‌گیرد، هنوز هم خسته نشده و با آثاری تازه علاقمندان را به سینما می‌کشاند. بسیاری از هنرپیشه‌های معروف آمریکا و اروپا طعم همکاری با وودی آلن را چشیده‌اند.

وودی آلن در خانواده‌ای یهودی در بروکلین (جنوب نیویورک) به دنیا آمد. خیلی زود استعداد او در شوخ‌طبعی و طنزگویی آشکار شد. هنوز کودک بود که اولین طنزهای خود را برای نشر به روزنامه‌ها فرستاد. اولین نوشته‌های او در روزنامه نیویورکر منتشر شد. گفته می‌شود که او با نشر نوشته‌های طنزآمیز در ۱۶ سالگی بیشتر از پدر و مادر خود درآمد داشت.

چندی بعد که وودی آلن به شهرت رسید، مانند بیشتر طنزنویسان تصمیم گرفت کارهای خنده‌دار خود را در شوهای زنده روی صحنه تئاتر اجرا کند، اما به زودی متوجه شد که مردم تنها به قیافه بامزه‌ او می‌خندند و نه به جوک‌هایی که برایشان تعریف می‌کند. از آن پس تصمیم گرفت قطعات طنز خود را به دیگران بدهد و خود به دنبال رسانه‌ای باشد که بتواند هنر بازیگری او را نشان دهد. وودی آلن در صحنه‌ای از فیلم "دوباره بنواز سام".

وودی آلن که کار خود را در صحنه‌های برادوی (نیویورک) با گفتارها و نمایش‌های خنده‌دار شروع کرده بود، در شوهای تئاتر و تلویزیون کمدینی بااستعداد و نوجو شناخته شد. نخستین فیلم‌های او نیز کمدی‌های هجوآمیز در نقد خطاها و حماقت‌های بشری بودند، اما آثار بعدی او بیشتر تأملی در روابط گسیخته، فرصت‌های از دست رفته و آرزوهای بر باد رفته هستند.

وودی آلن با نخستین فیلم‌های کوچک و کم‌خرج خود، به عنوان چهره‌ی جوان و پرکار سینمای کمدی نامی شد. او در طول ده سال از ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۵ فیلم‌هایی ساخت که می‌توان آنها را کمدی سبک دانست که جز خنداندن تماشاگر هدفی نداشتند. او در چند زمینه‌ی گوناگون استعداد داشت: هم سناریو می‌نوشت و هم کارگردانی می‌کرد. نمک و مزه‌ی فیلم‌هایش وقتی بود که نقش اصلی فیلم را خود ایفا می‌کرد.

نخستین فیلم‌های وودی آلن، به تأثیر از کمدی‌های باب هوپ و جری لوئیس، کمدی‌هایی هستند با ریتم تند و پرتحرک، که طنز گفتاری نیز در آنها نقشی برجسته دارد: "پول رو بردار فرار کن!" (۱۹۶۹)، "انقلابی قلابی" (۱۹۷۱)، "اون قطعه رو دوباره بزن، سام!" (۱۹۷۲)، "آنچه همیشه می‌خواستید درباره سکس بدانید" (۱۹۷۲) و "عشق و مرگ" (۱۹۷۵). نمایی از فیلم "آنچه همیشه می‌خواستید درباره سکس بدانید".

وودی آلن، اهل فرهنگ و مطالعه است. او حتی در کمدی‌های اولیه به دنبال ایده‌هایی عمیق و تأمل‌انگیز می‌گشت. انتقاد اجتماعی و سیاسی، اشاره به فیلم‌های معروف کلاسیک، از دانش سینمایی وسیع و اشتغالات ذهنی او حکایت داشت. همکاران وودی آلن و منتقدانی که با او آشنایی بیشتری داشتند، می‌دانستند که او دیر یا زود به جای کمدی‌های سبک، به طنز عمیق و گزنده روی خواهد آورد.

نگاه وودی آلن روز به روز عمیق‌تر و تلخ‌تر شد و گاه به طنزی سیاه رسید. شاید تجارب شخصی وودی آلن در تلخ شدن لحن او بی‌تأثیر نبوده است، زیرا سیر و سلوک او را در بسیاری از فیلم‌ها منعکس می‌بینیم. او در فیلمی مانند "آنی هال" (۱۹۷۷) بحران روابط خود را با دایان کیتن تصویر کرده و در فیلم‌های "سایه‌ها و مه" یا "شوهران و همسران" از زوال دوستی با میا فارو سخن گفته است. تصویر: آلن در نمایی از فیلم "آنی هال".

میا فارو (چپ)، هنرپیشه معروف آمریکایی، در دهه ۱۹۸۰ شریک زندگی وودی آلن بود. زندگی مشترک این زوج ۱۲ سال ادامه داشت.

درونمایه‌های زندگی شخصی همیشه از مضمون‌های آشنای سینمای وودی آلن بوده است. برای نمونه در فیلم "شوهران و همسران" (۱۹۹۲) وودی آلن و همسر سابقش میا فارو دو طرف یک دعوای حاد زناشویی هستند. آنها اندکی قبل از این فیلم با نزاعی تلخ از هم جدا شده بودند. آلن و فارو در نمایی از فیلم "شوهران و همسران".

کار اصلی وودی آلن که دستخط او در سینما شناخته می‌شود در اواخر دهه ۱۹۷۰ شکل گرفت، به ویژه با کارگردانی سه فیلم درباره شهر محبوبش نیویورک. این سه فیلم عبارتند از: آنی هال (۱۹۷۷)، زندگی درونی (۱۹۷۸) و منهتن (۱۹۷۹). نمایی از فیلم "منهتن با بازیگری وودی آلن و مریل استریپ.

با این فیلم‌ها او دامنه‌ی سینمای خود را گسترش داد و توانست به سینمای دلخواه خود بپردازد. در این فیلم‌ها که داستان مشخص و سرراستی ندارند، ماجراهای تلخ و شیرین از زندگی واقعی به هم آمیخته‌اند. بخش‌هایی از تجارب شخصی او، دلبستگی او به شهر زادگاهش نیویورک و همچنین گوشه‌هایی از زندگی خصوصی او، برای نمونه پیوند عاطفی او با دایان کیتون، هنرپیشه مشهوری که چند سال با او زندگی می‌کرد.

وودی آلن تنها به خاطر سینمای‌اش خبرساز نبوده است. او در سال ۱۹۹۷ در ۶۲ سالگی با سون یی پروین ۲۷ ساله، دخترخوانده‌ی میا فارو، ازدواج کرد، گامی که سبب شد سیل انتقادات به سوی او روانه شود.

وودی آلن، مانند برخی دیگر از سینماگران مستقل آمریکا، همواره ستایشگر سینمای اروپا بوده است. از اواخر دهه‌ی ۱۹۸۰ او کوشید برخی از رگه‌های سینمای اروپا را در آثار خود نشان دهد. او از سینماگران اروپایی، به ویژه به آثار اینگمار برگمن، سینماگر بزرگ سوئدی و فدریکو فلینی، فیلمساز بزرگ ایتالیا، عشق می‌ورزد؛ اما چندین بار گفته است که هرگز نتوانسته فیلمی در سطح فیلم‌های آن استادان بسازد.

در برخی از فیلم‌های وودی آلن ارجاعات و کنایه‌های جالبی به سینمای کلاسیک اروپا دیده می‌شود. آخرین نمونه‌ی آن فیلم "ویکی کریستینا بارسلونا" است که در آن ارجاعاتی به "ژول و ژیم" فیلم معروف فرانسوا تروفو، سینماگر نامی موج نوی فرانسه، دیده می‌شود. آلن سر صحنه یکی از فیلم‌های محبوب خود، "ویکی، کریستینا بارسلونا".

یکی دیگر از جلوه‌های عشق او به سینمای اروپا این بود که فیلم‌های آخر خود را در اروپا و با شرکت برخی از عوامل اروپایی کارگردانی کرد. یکی از آخرین فیلم‌های او به نام "نیمه شب‌در پاریس" یکسره ادای دینی است به هنر مدرن اروپا. نمایی از فیلم "نیمه‌شب در پاریس".

آلن را می‌توان فیلمسازی موفق دانست، زیرا توانسته است بطور پیاپی فیلم بسازد. اما او هرگز فیلمسازی تجارتی نبوده و هیچگاه فیلمی "رکوردشکن" نساخته است. با وجود این، کسی نمی‌تواند ارزش سینمای او را منکر شود. وودی آلن را خدای فلیمنامه‌نویسی نیز می‌دانند.

وودی آلن در مجموع ۲۳ بار نامزد دریافت جایزه اسکار شد و توانست ۴ بار آن را به دست آورد: در سال ۱۹۷۸ برای سناریو و کارگردانی فیلم "آنی هال" دو جایزه گرفت، در سال ۱۹۸۶ برای سناریوی فیلم "هانا و خواهرانش" و در سال ۲۰۱۲ برای فیلمنامه فیلم "نیمه شب در پاریس". او البته هرگز در مراسم اسکار شرکت نکرده است، و جوایز را همواره دیگران از طرف او دریافت کردند. او مهمان محبوب جشنوار‌ه‌های سینمایی نیز است.

ناگفته نماند که وودی آلمان نه تنها در صحنه فیلم که در عرصه موسیقی نیز فعالیت دارد و کلارنیت‌نوازی متبحر محسوب می‌شود. آلن هنگام نواختن کلارینت در مراسم گشایش کنسرت گروه جاز نیو اورلئان در روز ۳۰ ژوییه ۲۰۰۴ در شهر اشتوتگارت آلمان.

یکی از آخرین آثار وودی آلن "مرد بی‌منطق" بود به بحران وجودی یک استاد فلسفه می‌پردازد. در این فیلم از جمله واکین فینیکس (چپ) و اما استون (چپ) بازیگری کرده‌ادن. این فیلم که در سال ۲۰۱۵ در جشنواره سینمایی کن اکران افتتاحیه خود را جشن گرفت، با واکنش‌های بسیار متفاوتی روبرو شد. شماری از منتقدان آن را اثری ضعیف ارزیابی کردند و برخی دیگر علیرغم "کمبود خلاقیت" از آن استقبال کردند.

وودی آلن در سال‌های پیری همچنان فعال است و کمتر سالی بوده که او با اثری تازه در سینما‌ها حضور نداشته باشد. تازه‌ترین اثر او "فستیوال ریفکین" نام دارد که در سن سباستیان فیلمبرداری شده و داستان آن نیز در این شهر شمال اسپانیا می‌گذرد. این فیلم که یک کمدی عاشقانه است، در سپتامبر ۲۰۲۰ در جشنواره سینمایی سن سباستیان اکران افتتاحیه خود را جشن گرفت. نمایی از "فستیوال ریفکین".

این سینماگر برجسته آمریکایی گفته است که از مرگ نمی‌ترسد، فقط نمی‌خواهد وقتی این جریان اتفاق می‌افتد، شاهد آن باشد. وودی آلن پنج سال پیش در آستانه هشتادمین سالگرد تولدش در گفت‌وگویی با خبرگزاری آلمان گفته بود: «چند وقت پیش یک نفر به من گفت که من در دل هموطنان خود زنده خواهم ماند، اما راستش ترجیح می‌دهم که در آپارتمان زنده بمانم.»