پيمان كيوتو و تنش ميان اروپا و امريكا
۱۳۸۳ اسفند ۲۱, جمعه
حدود يك ماه پيش، پس از هفت سال تلاش و كوشش، سرانجام پيمان زيست محيطی كيوتو، ضمانت اجرايی پيدا كرد. بر پايه اين پيمان امضاكنندگان بايد تا سال ۲۰۱۲ ميلادى، توليد گازهای زيانبار گلخانه ای خود را دست‌كم ۵ درصد كاهش داده باشند. به طور كلی بهره‌برداری بی‌‌رويه از سوختهای فسيلی به ويژه نفتی و فعاليت‌های شديد صنعتی بشر، سبب تراكم گازهای گلخانه ای در جو زمين می‌شود و اين افزايش، اثر طبيعی گلخانه‌ای يعنی افزايش گرما و رطوبت را تشديد می‌كند. اثر گلخانه‌اى، گرمای سطح و جو زمين را چنان افزايش می‌دهد كه پيامدهای سويی براى اكوسيستم‌های طبيعی و انسانی به دنبال مى‌آورد.
اعضای پيمان كيوتو با توجه به اين مهم، كنترل فعاليت‌های صنعتی و جلوگيری از توليد گازهای گلخانه‌ای را در دستور كار خود قرار دادند. كارشناسان محيط زيست بر اين باورند كه پيشرفت صنعت در جهان امروز، مسائل و مشكلات اين چنينی را پديد آورده است. نگرش تك‌بعدی به رشد صرفا اقتصادى، عامل اصلی اين معضلات شمرده ميشود. فعاليت‌های صنعتی سنگين بشر، آب و هوای شهرها را كاملا دگرگون ساخته است. دی اكسيد كربن و آلاينده هايی كه از درون شهرها پخش می‌شوند با بخار آب تركيب مى‌گردند و لايه اسيد كربنيك را تشكيل می دهند. اين لايه متراكم ميشود و به يك لايه شيشه ای تبديل می‌شود. لايه متراكم اسيدكربنيك پرتوهای مادون قرمز نشده از زمين را جذب و اثر گلخانه‌ای محلی ايجاد می كنند، يعنی هوا را از حالت طبيعی خود، گرمتر و مرطوبتر مى‌سازد. هرچند دی اكسيد كربن خود آلاينده نيست، ولی نقش بزرگی در توليد اثر گلخانه‌ای ايفا مى‌كند. اگر اثر گلخانه‌ای كنترل نشود، دمای متوسط زمين برای ذوب يخهای قطبی افزايش می‌يابد، سطح آب اقيانوس های جهان به اندازه ۵ تا ۶ متر بالاتر می‌آيد و بسياری از پرجمعيت‌ترين نواحی روی زمين، به زير آب خواهند رفت.
طبق پيمان كيوتو، كشورهای عضو بايد از فعاليت‌هايی كه به توليد گاز سی او ۲ و تشكيل لايه اسيد كربنيك منجر می شوند، جلوگيری كنند. البته جلوگيری از توليد اين گاز، مستلزم تغيير روند توليدات صنعتی در جهان از جمله كشورهای صنعتی پيشرفته است. به همين دليل بسياری از آنها تا امروز از پذيرش اين پيمان سر باز زده اند. اروپاييان از پيشآهنگان توجه به مسائل زيست‌محيطی، به ويژه گازهای گلخانه ای بوده‌اند. نخستين كنفرانس جهانی سازمان ملل درباره انسان و محيط زيست معروف به استكهلم، در ۵ ژوئن ۱۹۷۲ ميلادی در سوئد برگزار شد. نتيجه اين كنفرانس تصويب و انتشار يك بيانيه بود كه حاوی ۲۶ اصل است. در اين بيانيه حقوق محيط زيست يعنی حقوق برخورداری انسان از محيط زيست سالم، هم‌طراز با حقوق بشر شناخته شده است. كنفرانس دوم سازمان ملل درباره توسعه و محيط زيست، ۲۰ سال پس از كنفرانس استكهلم، در ژوئن ۱۹۹۲ در ريودوژانيرو برزيل برگزار شد كه به ”همايش زمين“ معروف است. با تصويب و انتشار بيانيه ريو كه شامل ۲۷ اصل و دستور كار بود، زمينه ايجاد پيمانهای بعدی فراهم شد و راه‌های تقويت همكاری‌های بين‌المللی زيست‌محيطی گشوده گرديد.
كنوانسيون كيوتو يكی از پيمانهای زيست‌محيطی است كه در تاريخ ۹ ماه مه ۱۹۹۲ ميلادی نخست در نيويورك به تصويب رسيد. اما در سال ۱۹۹۷ بود كه يكصد و هشتاد كشور جهان در همايشی بزرگ در كيوتو پروتكلی به كنوانسيون عمومی سازمان ملل در مورد تغيير آب و هوای زمين، پيوست كردند و در حقيقت پيمانی تنظيم نمودند كه همان پيمان كيوتو باشد. از عوامل بازدارنده اين پيمان، يكی هم نكته‌ای بود كه در خود قرارداد گنجانده شده و مربوط به ضمانت اجرايی پيمان بود. به موجب آن اصل، پيمان كيوتو زمانی ميتواند به اجرا درآيد كه تعداد اعضای امضاكننده، با اكثريت توليدكنندگان گازهای گلخانه‌ای در جهان، برابر باشد. تا زمانی كه تعداد امضاكنندگان پيمان، تنها شامل اقليتی از توليدكنندگان گازهای زيانبار ميشد، اجرای اين پيمان معنای درستی نداشت. گرچه كشورهای صنعتی عاملان اصلی توليد گازهای زيانبار هستند، اما چين و هند كه در آستانه كشورهای رشد يافته قرار دارند نيز در رده نخست چنين عاملانی جای گرفته‌اند.
پس از ۷ سال تلاش و كوشش سرانجام روسيه كه آن هم از توليد كنندگان اصلی گازهای زيانبار است، پيمان كيوتو را امضا كرد و بدين ترتيب باعث به اجرا درآمدن پيمان شد. در اين ميان هرچه اروپاييان در اجرای اصول اين پيمان بيشتر ميكوشند، دولتمداران امريكايی از آن فاصله ميگيرند و راه‌های يكجانبه برای حل مسئله گازهای زيانبار پيشنهاد ميكنند. اين خود به يكی از اختلاف‌نظرهای دو قدرت يعنی اتحاديه اروپا و ايالات متحده تبديل شده است. امريكا بزرگترين توليدكننده گازهای گلخانه ای است و حدود يك چهارم از كل اين گازهای زيانبار در جهان را توليد و در هوا و فضا پخش ميكند. اما با اين كه اين كشور از نخستين امضا كنندگان پيمان كيوتو بود، با تغيير دولت كلينتون به بوش، در سال ۲۰۰۱ از اين پيمان خارج شد و عملا ضمانت اجرايی پيمان را تا امسال به تعويق انداخت.
امريكايی ها ميگويند اجرای اين پيمان برايشان ۴۰۰ ميليارد دلار هزينه به همراه خواهد داشت و باعث بيكاری ۵ ميليون كارگر امريكايی خواهد شد. آنها همچنين خرده ميگيرند كه چرا هند و چين را به اجرای مفاد پيمان يادشده مجبور نميكنند. گفتنی است كه موسسات تحقيقی امريكايى، آمارهای تكان‌دهنده ای در رابطه با توليد گازهای زيانبار و پيآمدهای آن در كشورشان منتشر كرده اند. بنياد موسوم به منابع جهان World Resurces Institution هشدار داده است كه اگر امريكا شيوه توليدات صنعتی خود را تغيير ندهد، تا سال ۲۰۱۲ سالانه ۳۰ درصد بيشتر از سال ۱۹۹۰ گازهای زيانبار توليد ميكند. به ياد داريم كه طبق پيمان كيوتو مولدان گازهای نامبرده بايد تا تاريخ گفته شده نسبت به سال ۱۹۹۰ توليد گازهای زيانبار را ۵ درصد كاهش داده باشند. در اين ميان، حتی پنتاگون سال پيش در بيانيه اى، خطر تغيير دمای جو زمين را از خطر تروريسم نيز بالاتر ارزيابی كرد.
نگاهی به سخت‌كوشيهای اروپا برای اجرای پيمان كيوتو، آلمان را در رده های نخست جای ميدهد. وزير بهداشت محيط زيست، يورگن تريتين، چندی پيش اعلام كرد كه آلمان توانسته است هم اكنون نسبت به سال ۱۹۹۰ توليد گازهای زيانبار را ۱۹ درصد كاهش دهد و تا سال ۲۰۱۲ اين رقم را به ۲۱ درصد خواهد رساند. البته فراموش نكنيم كه اين ارقام مثبت، به دليل تعطيل مراكز كهنه و از كار افتاده آلمان شرقی به دست آمد و از اين به بعد آلمان بايد سخت تر در امر كاهش گازهای زيانبار كوشا باشد.
در پايان اين گفتار اشاره ميكنيم كه در ايران شورای نگهبان پيشنهاد عضويت در پيمان كيوتو را، كه به تصويب مجلس هم رسيده بود، رد كرده است. حكومتگران ايران از اين بيم دارند كه پيوستن به پيمان كيوتو اين كشور را مجبور نمايد از توليدات نفتی خود كم كند. در اين رابطه دكتر امير بدخشان استاد دانشگاه كلگری در كانادا ميگويد: با افزايش روند كنونی مصرف انرژی در كشور اين احتمال وجود دارد كه تا ۱۵ سال آينده نه تنها صادر كننده نفت نباشيم، بلكه مجبور به وارد كردن اين ماده نيز بشويم. ايران منابع انرژی فراوانی به جز نفت در اختيار دارد كه می تواند از نگرانی ايران برای كاهش درآمدهای اقتصادى‌اش بكاهد.