نقش آیت‌الله خامنه‌ای در موازی‌کاری‌های سیاست خارجی
۱۳۸۹ شهریور ۲۰, شنبه
حدود سه هفته پیش محمود احمدی‌نژاد چهار تن از نزدیکان خود را به عنوان نمایندگان ویژه رئیس جمهور در منطقه‌های خاورمیانه، آسیا، حوزه خزر و افغانستان منصوب کرد. این اقدام از سوی افراد و گروه‌های مختلف، با استدلال‌های گوناگون به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. ظاهرا رهبر جمهوری اسلامی، آیت‌الله علی خامنه‌ای نیز هشتم شهریور در دیدار با اعضای هیات دولت نارضایتی خود را از آنچه "موازی کاری در حوزه سیاست خارجی" عنوان شده بیان کرده است.
تعیین نمایندگان ویژه، خلاف قانون اساسی
مرکز پژوهش‌های مجلس چهاردهم شهریور با انتشار گزارشی اعلام کرد اقدام احمدی‌نژاد در معرفی نمایندگان ویژه «با اصل ۱۲۷ قانون اساسی مغایرت آشکار دارد.» دو روز بعد نیز ۱۲۲ نماینده مجلس در یک تذکر کتبی به احمدی‌نژاد از او خواستند به توصیههای آیت‌الله خامنه‌ای عمل کرده و «از موازی کاری در سیاست خارجی و انتصاب نمایندگان ویژه در مناطق مختلف جهان پرهیز کند.»
آیت‌الله خامنه‌ای در حالی از موازی‌کاری در سیاست خارجی ابراز نارضایتی می‌کند که بخشی از این اقدام‌ها توسط نهادهایی انجام می‌شود که زیر نظر او فعالیت می‌کنند. این مسئله در تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که روز شنبه ۲۰ شهریور ۸۹ منتشر شده نیز آشکار است.
نقش "رهبری" در دیپلماسی فرهنگی
دفتر مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌ها در "بررسی وضعیت دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی" به این نتیجه رسیده که «در طول ۳۰ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی نزدیك به ۳۰ نهاد و مؤسسه دولتی و غیردولتی به گونه‌ای فعالیت‌های فرهنگی را در خارج از كشور انجام داده‌اند.» این بررسی نشان می‌دهد «این نهادها و مؤسسه‌ها، به لحاظ جایگاه قانونی و اهداف و وظایف، تداخل و موازی‌كاری‌های متعددی با یكدیگر دارند.»
به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش‌ها بررسی‌های انجام شده از آن حکایت دارد که از۳۰ نهاد فعال در عرصه‌ی دیپلماسی فرهنگی، ۱۲ نهاد اساسنامه مصوب مجلس شورای اسلامی دارند و ۹ نهاد دارای اساسنامه مصوب "رهبری" هستند. این گزارش خاطر نشان می‌کند «در این میان وزارت امور خارجه و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی دو نهاد عمده و اصلی فعال در حوزه دیپلماسی فرهنگی هستند.»
نهادهایی خارج از نظارت مجلس
سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به لحاظ تشکیلاتی زیرمجموعه‌ی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. مطالعات انجام شده در دفتر فرهنگی مرکز پژوهش‌ها می‌گوید اما این سازمان «به دلیل اینكه اساسنامه آن مصوب رهبری است خود را پاسخگوی مجلس شورای اسلامی نمی‌داند.»
منتقدان احمدی‌نژاد را متهم می‌کند تعیین نمایندگان ویژه از سوی او نیز گامی در جهت دور زدن وزارت خارجه و گریز از نظارت مجلس است. در حالی که انتقادها به تعیین نمایندگان ویژه بالا گرفته یکی از آنان از انتصاب دو نماینده‌ی دیگر خبر داده است. به گزارش منابع داخلی محمد بقایی سرپرست سازمان میراث فرهنگی، معاون و نماینده‌ی ویژه احمدی‌نژاد در آسیا اعلام کرد، قرار است دو نماینده ویژه دیگر نیز برای آفریقا و آمریکای جنوبی تعیین شود.
واکنش تند وزیر خارجه
سخنان بقایی با واکنش تند منوچهر متکی وزیر خارجه روبرو شد که به خبرگزاری فارس گفت «مشخص نیست که آقای بقائی بر اساس کدام مسئولیت و از چه جایگاهی این سخنان نسنجیده را بیان می‌کند.» او می‌گوید «تضعیف دستگاه دیپلماسی کشور به‌ویژه در شرایط کنونی آن هم توسط برخی از افراد دولت مصداق بارز بر شاخه نشستن و بن بریدن است.»
یکی از نمایندگان ویژه احمدی‌نژاد، ابوالفضل زهره‌وند، سفیر سابق جمهوری اسلامی در ایتالیاست که در پی اختلاف نظر شدید با متکی بالاخره مجبور به کناره‌گیری شد. شاید این انتصاب نیز دلیل دیگری باشد که متکی در واکنشی کم‌سابقه نسبت به معاون احمدی‌نژاد، از مسئولان و مدیران به‌ویژه در قوه مجریه خواست «هزینه کشور را در اداره روابط خارجی با ناپخته سخن گفتن در این عرصه بالا نبرند.» برخی از ناظران این اتفاق‌ها را زمینه‌ی کنار گذاشتن یا جداشدن وزیر خارجه از دولت ارزیابی می‌کنند.
بی‌توجهی به توصیههای خامنه‌ای
مرکز پژوهش‌ها در بررسی تازه‌ی خود ضمن اشاره به دیدار آیت‌الله خامنه‌ای با رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی می‌نویسد، رهبر جمهوری اسلامی در این دیدار «به صراحت بر ضرورت مقابله با موازی كاری و تداخل وظایف تأكید داشته‌اند، كه به نظر می‌رسد در این راستا تاكنون اقدام جدی صورت نگرفته است.»
سخنان آیت‌الله خامنه‌ای در مورد "پرهیز از موازی‌کاری در سیاست خارجی" در روزهایی منتشر می‌شود که 22 سال پیش نیز در همین روزها نخست‌وزیر وقت، میرحسین موسوی نخستین دلیل استعفای خود را سلب اختیار از دولت در سیاست خارجی عنوان کرد. این سخنان در نامه‌ای خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای نوشته شده که آن زمان رئیس جمهور بود.
دخالت‌های خامنه‌ای، نخستین علت استعفای موسوی
میرحسین موسوی در نامه‌ای به تاریخ ۱۴ شهریور ۱۳۶۷ که متن آن اخیرا در نشریه "انقلاب اسلامی در هجرت" منتشر شده، دخالت‌های خامنه‌ای در سیاست‌خارجی را از دلایل اصلی کناره‌گیری خود عنوان می‌کند. او خطاب به خامنه‌ای می‌نویسد «امروز امور افغانستان و عراق و لبنان در دست جنابعالی است. نامه‌هائی به عنوان کشورهای مختلف نوشته می‌شود بی آنکه دولت از آنها خبری داشته باشد.»
موسوی در بخش دیگری از نامه‌ی خود به برخی عملیات مسلحانه برون مرزی، از جمله هواپیماربایی، تیراندازی در لبنان و ارسال مواد منفجره به عربستان سعودی اشاره می‌کند که به گفته‌ی او با آگاهی خامنه‌ای و "بدون اطلاع و دستور دولت صورت" گرفته. موسوی یکی دیگر از دلایل ناتوانی خود برای ادامه‌ی کار به عنوان نخست وزیر را وجود نهادهای موازی‌ای بیان می‌کند که به زعم او باعث "تجزیه اقتدار مشروع و قانونی دولت" شده است.
با توجه به سابقه‌ی این موازی‌کاری‌ها در سیاست خارجی و نقشی که نهادهای زیر نظر خامنه‌ای در دوران ریاست جمهوری و رهبری او در این زمینه داشته‌اند مشخص نیست منظور از "پرهیز" از این اقدام متوجه کدام بخش و تشکیلات است. اگر مخاطب توصیه‌ی آیت‌الله خامنه‌ای آنگونه که نمایندگان مجلس می‌گویند محمود احمدی‌نژاد باشد، او تا کنون به آنها بی‌توجه بوده است.
BK/BM