نقشه‌نگاری، علم، هنر و بهانه‌ای برای جنگ

انسان قرن بیستم کره‌ی زمین را دور می‌زند، آن هم با سرعت برق وباد. با برنامه‌های سه بعدی مانند "Google Earth" می‌توان از این سوی کره‌ی خاکی به آن سو رفت، معلق در فضای مجازی، زمین زیر پا و خانه‌ها و رودها و کوه‌هایی که هر لحظه بزرگ و بزرگتر می‌شوند. در چه زمانی؟ چند ثانیه.

تمام کره‌ی زمین پیش رو. گشت و گذار روی این کره‌ی خاکی ِ مچاله شده روی نقشه، چیز تازه‌ای نیست. ۵۰۰ سال پیش هم بشر به دنبال کشف جهان اطراف خود بود. تنها با یک تفاوت: آن وقت‌ها نمی‌شد راحت و آسوده توی صندلی لم داد و تنها با حرکت دادن "ماوس" به سفرهای دور و دراز رفت. انسان کنجکاو آن روزها باید تکانی به خود می‌داد و کوله باری می‌بست برای یک راه طولانی. مردان نترس سوار بر کشتی‌ها، دل به دریا می‌زدند. تا چشم کار می‌کرد آب بود. کسی نمی‌دانست پشت این همه " آبی" چه چیز در انتظار است. کریستف کلمب و ماژلان آن روزها نه „Google Earth“ داشتند و نه نقشه‌های دقیقی که ما امروزه می‌شناسیم. کارتوگرافی (علم و هنر ترسیم نقشه‌های زمین) هنوز در آغاز راه بود. آن زمان‌ها اظهار نظر درباره‌ی کره‌ی زمین، رنگ و بویی دینی و سیاسی داشت. و نقشه‌ها را تنها می‌شد با دست روی کاغذ ترسیم کرد. ولی کامپیوتر این عرصه را هم دگرگون کرد.

سال ۱۳۱۵ تولد نقشه‌نگاری در ایران

نقشه، همراه همیشگی انسان بوده‌است، از هزاران سال پیش تا کنون. ۱۲ هزار سال پیش نقشه‌ی یک شهر بر روی عاج ماموت کنده شده. پس از آن نقشه‌هایی به دست آمده که رومی‌ها و یونانی‌ها به تصویر کشیده‌اند. اما چرخش درست و حسابی در داستان نقشه نگاری را باید به اواخر قرون وسطی نسبت داد. آن زمان با کشف صنعت چاپ و کشفیات دریانوردان تحولی عظیم در نقشه‌کشی پدید آمد. در ایران، انتشار نخستین نقشه‌ها بر می‌گردد به سال ۱۳۱۵ برابر با ۱۹۳۶ میلادی. در این سال نخستین مؤسسه‌ی جغرافیایی و نقشه‌نگاری در ایران بنیان نهاده شد. پایه گذار این مؤسسه استاد ابوالقاسم سحاب و فرزند او مهندس عباس سحاب بودند.

نقشه‌ها را اما نمی‌توان و نباید تنها یک تصویر از دریافت خالقان آن از زمین یا تنها کمکی برای جهت یابی به شمار آورد. هم انسان و هم سیر تاریخ از نقشه‌ها تأثیر گرفته‌اند. نقشه‌ها بازتاب دهنده‌ی مناسبات قدرت در یک جامعه اند. نقشه‌ها می‌توانند پیش بینی کنند، تشریح کنند، کنش و واکنش ‌ها را نشان دهند و تصورات یک دوره‌ی مشخص را قوت بخشیده، برآنها تآثیر گذارده یا آنها را تغییر دهند. آنها حتی می‌توانند جنگ به راه بیندازند.

جنگ‌های مجازی در میدان نقشه

داستان جنگ نقشه‌ها را می‌توان در قرن ۱۷ میلادی دید. جنگی میان استعمارگران بزرگی چون بریتانیا و فرانسه. در آن زمان چندین نقشه کش فرانسوی تلاش می‌کردند مناطق تحت استعمار خود را از سر لج با بریتانیا، با ارزش نشان دهند. مستعمره‌های انگلیسی‌ها کوچک‌تر از فرانسوی‌ها به تصویر کشیده شدند.

این کلک را هم هلندی‌ها و انگلیسی‌‌ها در قرن ۱۹ در جریان کشمکش‌هایشان در آمریکای شمالی به کار بستند. هر کشور از نقشه‌ی مربوط به خودش استفاده می‌کرد که در آن نام‌های سرزمین‌هایی که متعلق به طرف مقابل بودند، حتی‌الامکان حذف شده بود. یعنی، چیزی که روی نقشه نبود، روی زمین هم وجود نداشت!

احمدی‌نژاد، عاشق نقشه‌نگاری "تقلیلی"!

حتی امروزه هم می‌توان کشورها را از روی نقشه حذف کرد. رئیس جمهور ایران یکی از دوست‌داران این حذف و کسر است. حذف فرضی اسرائیل از روی نقشه، امروزه اما به معنی نبودن یک کشور روی کره‌ی زمین نیست! نمونه‌ی دیگر دعوای ژاپن و کره است؛ این دو کشور سال‌هاست که بر سر نامگذاری دریایی که میان دو کشور قرار دارد، در ستیز لفظی‌اند. دریا در نقشه‌های کره‌ی جنوبی دریای شرقی و برای ژاپنی‌ها دریای ژاپنی است. چرا راه دور می‌رویم. دعوا بر سر نام خلیج فارس و اروند رود خودمان هم یکی از این داستان‌های کهنه است.

خلاصه این که نقشه‌ها جهان را تغییر داده‌اند و نه تنها جنگ به راه انداخته‌اند که به کمک انسان هم آمده‌اند. گواه مدعا نمونه‌هایی از نقشه‌های موضوعی هستند که تاریخ کشیدن آنها برمی‌گردد به قرن نوزدهم. موضوعات این نقشه‌ها باد و طوفان‌هاست. از روی این نقشه‌ها و الگوهای مکانی که روی آنها دیده می‌شود می‌توان برای مثال به گسترش بیماری‌های واگیر در آن سال‌ها پی برد. نقشه‌های وبای انگلیس که یک پزشک، جان اسنو (John Snow)سال ۱۸۵۵ ترسیم کرده‌است، منشا این بیماری و مسیر حرکت آن را در لندن آن زمان نشان دادند.

از یک تکه کاغذ تا صفحه‌ی کامپیوتر

تغییر و تحول و تکامل در هر رشته‌ی علمی وجود دارد. اما درباره‌ی آنچه که در دنیای کارتوگرافی اتفاق افتاده، تنها می‌توان گفت، شگفت آور است. شگفتی‌ای از دندان ماموت تا صفحه‌ی کامپیوتر، از یک برگ کاغذ، یک تکه چرم، تا „Google Earth“. از دنیای تک بعدی کاغذ تا جهان سه بعدی‌ای که کامپیوتر قادر به خلق آن است. امروزه می‌توان بر فراز اقیانوس‌ها و دره‌ها پرواز کرد، از قاره‌ها گذشت، یک تکه زمین را نشان کرد، پیش رفت، پیش رفت، آن قدر که همه چیز بزرگ شود، رودخانه‌ای که از آدم از شهرش می‌شناسد، پلی که روی آن دویده است. و حتی آدم‌هایی که چند ثانیه پیش روی پل در گذر بوده‌اند. انسان کنونی هم برای دیدن جهان و تصویری کوچک از این بزرگ، دل به دریا می‌زند، بدون آنکه خیس شود. امروزه ماوس کامپیوتر و نرم افزاری ویژه، کلید ورود به این دنیای اسرار آمیزند.

الف/ ویکی پدیا، پایگاه اینترنتی مؤسسه‌ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، اشپیگل آن لاین