نخستین شاه خاطره‌نویس

پنج ساله بود که پدرش او را ولیعهد خواند و یک سال بعد او را به ایروان فرستاد تا به تزار روسیه برای تسخیر آن شهر شادباش بگوید.

از همان زمان او را به میرزا تقی خان، امیرکبیر بعدی سپرد تا به او در کنار ترکی و فارسی، عربی و ادبیات و علوم دیگر را بیاموزد.

۱۳ ساله بود که او را به ازدواج با دختر عمویش مجبور ساخت تا دیگر "ولیعهد صغیر" شمرده نشود.

۱۵ ساله بود که فرمانروای آذربایجان شد و ۱۷ ساله بود که پدرش درگذشت و پس از یک ماه و نیم که مادرش کشور را اداره کرد، به یاری بی‌دریغ و کارآمد امیرکبیر به تهران رفت و به پادشاهی رسید.

امیرکبیر به عنوان صدر اعظم او شورش‌های داخلی را خواباند، به کارهای دیوانی سامان داد، نخستین دانشسرا را در ایران برپا ساخت و اصلاحات بسیار دیگری را در کشور پایه ریخت. اما از آنجا که امتیازات بی‌مورد شاهزادگان و مادر شاه تازه را محدود ساخت، آنان شاه جوان را از نفوذ او ترساندند تا اینکه شاه فرمان به عزل و قتل او داد و آقاخان نوری سرسپرده انگلیس را به جای او نشاند.

از آن پس جز در زمان صدارت اعظمی مشیر الدوله، شاه بیشتر اوقاتش را به جای کشورداری صرف خوشگذرانی و حداکثر سرایش شعر، نقاشی و عکاسی می‌کرد و چه بسا اگر به هنر بسنده می‌کرد، خوشنام‌تر به تاریخ می‌پیوست:

"دل می‌بری و روی نهان می‌کنی چرا

خود می‌كُشی مرا و فغان می‌کنی چرا

گر در کمین کشتن عشاق نیستی

تیر کرشمه را به کمان می‌کنی چرا؟".

از آنجا که او نخستین شاهی است که خاطراتش را تا دو روز پیش از مرگش نگاشته، از زندگی خصوصی و شکار و شهوترانی‌هایش آگاهی بسیار در دست است.

او نخستین پادشاه ایران است که به اروپا سفر کرده و کوشیده دست‌آوردهای غرب را به ایرانیان بشناساند.

در زمان او نخستین روزنامه در کشور چاپ شد، نخستین بانکها پدید آمدند و اسکناس چاپ کردند، ارتش سامان تازه‌ای یافت و نخستین آغازه‌های اداره شورایی حکومت آشکار شدند.

از سوی دیگر شاه در ازای دادن امتیازات بهره‌برداری از معدنها و زمین‌های ایران به روس و انگلیس، هزینه‌های شخصی خود، ۸۵ زن و ۴۲ فرزند و پیرامونیان دیگر از جمله گربه‌اش را تأمین می‌کرد و به ناخرسندی مردم از حکومت خودکامه می‌افزود.

سر انجام او به تحریک سید جمال‌الدین اسدآبادی از روحانیان مطرح و صدر اعظمش امین‌السلطان در آستانه پنجاهمین سالگرد پادشاهی‌اش در محل حرم عبدالعظیم به دست میرزا رضا کرمانی کشته شد.

ناصرالدین شاه در ۶۵ سالگی در شهر ری درگذشت.