معناى نمادين عقاب در ايران باستان

از دورترين زمانهای تاريخی نزد بسياری از مردم جهان شماری از پرندگان و جانوران مقدس شمرده می شدند، زيرا آنها را دارای نيروهای مرموزی می دانستند که فراتر از قدرت و توانايی انسان بود. از سرخپوستان قاره ی آمريکا گرفته تا باستانی ترين اقوام در اروپا و آسيا و نيز شمال آفريقا مردم برای بهروزی در زندگی نمادهايی از جانوران و پرندگان گوناگون را در زندگی روزمره يا اجتماعی خود جای داده بودند، بدينگونه که بر روی ظرفها و ابزاری که می ساختند، حتا بر روی پارچه ها و فرش نيز، تصوير جانورانی را نقش می کردند که بطور عمده در باورهای دينی شان مقدس شمرده می شدند.

تصوير شير و عقاب حتا بر روی خرقه و جبه ی پادشاهان، بر روی طلسم و کمربند، گرداگرد آينه ها، بر روی شمشير و خنجر و همچنين بر روی پرچم های ملی ديده می شود. در نقش های بازمانده از روزگاران پيش تصاويری از عقاب و شير ديده می شوند که هر دو نماد وحدت و يگانگی و نيرومندی و برتری بوده اند. بر روی يک قطعه کاشی که در کاوشهای باستان شناسی در تخت جمشيد يافت شده است، نقش شاهينی با بالهای گشاده ديده می شود که در چنگال خود گويی را گرفته و گوی ديگری نيز بر سر دارد. به گمان پژوهشگران اين عقاب بال گشوده نمادی از خداوند است که بر روی پرچم هخامنشيان نيز نقش می شده است. زيرا بيشتر تاريخ نويسان گذشته يادآوری کرده اند که بر پرچم ايران عقابی نقش بسته بوده است که آن را پيشاپيش سپاه می گرفتند، و اين خود نمادی از پيروزی بوده است.

ابوريحان بيرونی می نويسد که عقاب بال گشوده را که پرچم ايرانيان بود بر سر نيزه ی بلندی در پيشاپيش سپاهيان می گرفتند. زنفون تاريخ نويس يونانی می نويسد: «پرچم ايرانيان عقابی بود از زر ناب که بر سر نيزه می افراشتند.» و در پيوند با به فال نيک گرفتن آن و اينکه نمادی از بهروزی و پيروزی بوده است، داستانی درباره ی کورش بزرگ نوشته است که هنگامی که وی با سپاهيان خود به جنگ آشور می رفت پدرش او را تا مرز کشور پارس همراهی کرد و در آنجا عقابی ديد که پيشاپيش آنان در پرواز است. پدر کورش آن را به فال نيک گرفت و با خود گفت که پسرش در اين جنگ پيروز خواهد شد.

و هرودوت مورخ ديگر یونانی نيز داستانی درباره ی داريوش بزرگ نوشته است که پيش از آنکه وی و همراهانش به برديای دورغين يا «گه اوماتای» حمله برند، ناگاه هفت عقاب دو کرکس را در آسمان دنبال کردند. داريوش و همراهان آن را به فال نيک گرفتند و در کارهايی که در پيش داشتند، راسخ تر شدند. افزون بر ايرانی ها، يونانيان و رومی ها نيز در باورهای خود عقاب را مقدس می شمردند و آن را نماد نيرومندی و پيروزی می دانستند. تا آنجا که زئوس، خدای خدايان، در اسطورهای يونانيان گاه به شکل عقاب پديدار می شده است. در اسطورهای هند نيز عقاب نقش ويژه ای دارد. بدينگونه که دو عقاب نيرومند هندوان »ايندرا»‌ و «آگنيک» گاه بشکل عقاب ظاهر می شوند. «ايندرا» نابوده کننده ی دشمنان است و «آگنيک» که در افسانه ها از ازدواج زمين و آسمان پديد آمده است، خدای آتش است.

حدود ۳ دهه ی پيش در تخت جمشید يک پرچم فلزی يافت شد که گمان برده می شود تاريخ ساخت آن در ۳ هزار سال پيش بوده است. اين تنديس عقابی بزرگ با بالهای گشوده است که دو گوی را در چنگال خود گرفته است. اين دو گوی را نمادهايی از ۲ جهان مادی و معنوی می دانند و شماری از پژوهشگران حتا برآنند که آن دو گوی کرات آسمانی هستند و گوی سوم بر سر عقاب نيز اشاره ای به قدرت آسمانی عقاب است. از دوره های گوناگون تمدن ايرانی، هندی، يونانی و رومی و نيز از دوران پسين تر تنديس ها و نقش های برجسته ای از عقاب برجای مانده اند که بازگوکننده ی مقدس بودن اين پرنده ی بلندپرواز نزد مردم است. و اينکه، اکنون بر روی پرچم بسياری از کشورهای اروپايی و کشورهايی که دارای تاريخ و تمدن کهنسال هستند نقش عقاب ديده می شود، بازمانده ی باورهای دينی مردمان همان کشورها در پيوند با اين پرنده است، و از سوی ديگر نشانه ی هويت ملی و يادگار دوران گذشته ی شان است.

در ايران نقش عقاب رفته رفته از روی پرچم ناپديد شد و در سده های پسين‌تر شير جايگزين آن گرديد که شير نيز از ديرترين ايام يکی از جانوران مقدس بشمار می رفته و نمادی از شهامت، از وحدت و يگانگی بوده است.