دیدار روسای جمهوری ایران و روسیه با وقفه‌ای در جریان نماز خواندن رئیسی همراه شد. این اقدام ریاکارانه، سیاسی و نمایشی که موضوع مانور مسئولان مختلفی و حتی چهره اعتدالی نظیر علی مطهری شد، شدت گرفتن ابتذال درسیاست‌ورزی را بازتاب داد. اگر دغدغه وی امر عبادی و خواندن نماز اول وقت بود می‌توانست درخواست کند تا ملاقات بگونه‌ای تنظیم شود که با اوقات شرعی تلاقی نداشته باشد.
بلندگوهای تبلیغاتی نظام این اقدام را «حرکتی مهم» بعد از شصت سال رویکرد «الحادی» و ضددین شوروی جلوه دادند که گویی اتفاق بزرگی افتاده است. اما ظاهرا آنها خود را به تجاهل و تغافل زده بودند که سی سال از فروپاشی شوروی می‌گذرد. بعد از آن نظام سیاسی روسیه بر مبنای احترام و تقویت مسیحیت ارتدوکس شرقی ضمن رعایت تفکیک دین و دولت عمل می‌کند. از سوی دیگر نماز خواندن در بخشی از کاخ کرملین چیز خاصی نیست که مقامات روس به آن توجه نشان دهند. رئیسی نه اولین کسی است که در کاخ کرملین نماز خوانده و نه آخرین خواهد بود. رفتار نمایندگان پارلمان روسیه طی سخنرانی ابراهیم رئیسی در «دومای» روسیه در این خصوص روشنگر بود. آنها در جریان عبارت‌های تجلیلی رئیسی از پیامبر اسلام و امام هشتم شیعیان اثنی‌عشری به مانند روضه‌خوانی و یا سخنرانی مذهبی یک روحانی سکوت کردند اما وقتی او از «عیسی مسیح» پیامبر مسیحیان ستایش کرد به صورت ممتد دست زدند.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
شاید بتوان گفت دیدار مقامات بلندپایه انتخابی جمهوری‌اسلامی‌ایران با مقامات ارشد روسی تکراری‌ترین نمایش سیاست خارجی نظام جمهوری‌اسلامی بعد از اواخر دهه شصت تا به امروز است. بیشترین دیدار با مقامات روسی را دولت روحانی داشت؛ حسن روحانی در دوران هشت‌ساله ریاست جمهوری پنج بار به روسیه سفر کرد و هفده بار با پوتین در دیدارهای دوجانبه و یا اجلاس‌های چندجانبه دیدار کرد. پیش از روحانی، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدمحمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد ملاقات‌های متعددی با همتایان و مقامات پایین‌تر روسی در دوران پساجنگ سرد داشتند که هیچیک به رویداد بزرگی منتهی نشد. نکته جالب در آنجا است که شکاف زیاد این مانورهای دیپلماتیک با انتظارات تصمیم‌گیران اصلی نظام را به بازنگری نکشانده است. البته این سیاست و راه‌اندازی کارزار تبلیغاتی برای نزدیک نشان دادن رابطه با روسیه پیامد تخلف‌ناپذیر راهبرد غرب‌ستیزی و نیاز نظام به نگاه به شرق برای گریز از تنگنای انزوا است.
بر خلاف جمهوری‌اسلامی، روسیه و چین هیچگاه ایران را به عنوان یک شریک راهبردی در نظر نگرفته و از سمت‌گیری نامتوازن جمهوری‌اسلامی برای تعقیب منافع سیاسی و تجاری و ملاحظات راهبردی و امنیتی استفاده کرده‌اند.
سیاست روسیه در مورد جمهوری اسلامی چندلبه است و از نوعی پیچیدگی نیز برخوردار است. در وهله نخست روس‌ها می‌خواهد ایران در مدار نفوذ و روابط راهبردی با روسیه باشد. نظام سیاسی آن با دمکراسی و لیبرالیسم سیاسی مغایرت داشته و روابطش با غرب عادی و خوب نباشد.
علاوه بر آن در حوزه گاز و انرژی مزیت‌های روسیه را تهدید نکند. مناسبات متوازن با ایران در چارچوب مولفه‌هایی چون "روابط خوب با کشورهای عربی"، "استفاده از کارت ایران در رویارویی با غرب" و "امتناع از ریسک تجاری، بانکی و مالی در شرایطی که اقتصاد ایران تحت تحریم‌های سنگین آمریکا است"، از سوی روسیه دنبال شده است.
در عین حال دولت روسیه از ناحیه تقویت توانایی راهبردی و بویژه دستیابی آن به آستانه قابلیت فنی تولید جنگ‌افزار اتمی حساس بوده و کلا بنیادگرایی اسلامی را تهدید امنیتی برای خود تلقی می‌کند. همچنین به حفظ امنیت اسرائیل نیز متعهد است. ازاینرو به صورت کنترل شده از جمهوری‌اسلامی حمایت کرده و بیشتر نیز ازتعامل با جمهوری‌اسلامی ایران برای اقدامات نمایشی استفاده می‌کند. هیچوقت روس‌ها سیاست جهانی، منطقه‌ای و پیرامونی خود را به حمایت حداکثری و همیشگی از جمهوری‌اسلامی گره نزدند. در واقع وحدت راهبردی خیابان یک‌طرفه‌ای است که روس‌های تحت زعامت حکومت پوتین توقع دارند فقط از سوی ایران رعایت شود بدون آنکه آنها خود را متعهد بدانند.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
پوتین در دیدار با رئیسی توجه و تعارفات در دیدار با روحانی را انجام نداد و تفاوت‌های بارز در چینش صحنه دیدار و زبان بدن پوتین با ملاقات با دیگر مقامات جهانی نشانگر اعتبار پایینی بود که او به دیدار با رئیس دولت سیزدهم داد. اما در عین حال روس‌ها دولت رئیسی را فرصت تلقی می‌کنند چون بر خلاف دولت قبلی نگاه مثبتی به تنش‌زدایی با آمریکا نداشته و از سر ناچاری به تعامل با غرب می‌اندیشد. دولت رئیسی اشتیاقش به شرق و تلاش برای تضعیف هژمونی غرب (لیبرال-دمکراسی و سوسیال-دمکراسی) به مراتب بیشتر از دولت قبلی است. ازاینرو پوتین شرایط را برای تقویت موقعیت روسیه در ایران و بهره‌برداری‌های مورد نظر مناسب ارزیابی کرده است اما در عین حال جایگاه ضعیف دولت رئیسی در افکار عمومی ایران وعرصه جهانی مسئله‌ای نیست که روس‌ها آن را نادیده بگیرند بنابراین در ظاهر سعی کردند دعوت از او را با سطح پایین‌تری از استقبال متوازن کنند.
منتها اخبار غیررسمی که از دیدار درز کرده‌است نشانگر ریختن آب پاکی بر دستان رئیس قوه مجریه ایران است. روس‌ها بار دیگر نشان دادند که در شرایطی که برجام بازسازی نشده و تحریم‌های کمرشکن آمریکا باقی است امکان گسترش روابط اقتصادی و تجاری را ندارند. آنها پیشنهاد توافق موقت و محدود برای جلوگیری از نافرجامی مذاکرات وین برای بازسازی برجام را ارائه کردند.
ابراهیم رئیسی در بازگشت به تهران مدعی شد که دو کشور توافق کردند تا در گام اول ۱۰ میلیارد دلار سطح تجارت دو کشور ارتقا یابد. همچنین او افزود: «مقرر شد مبادلات محصولات کشاورزی دو کشور در سطحی بالا توسعه یابد.» و« در صنایع، همکاری‌های دفاعی، هواوفضا و همکاری‌های فضایی نیز روابط را توسعه خواهیم داد.»
احسان خادوزی و جواد اوجی وزرای اقتصاد و نفت نیز مدعی شدند که توافق‌های «مهمی» در خصوص سرعت بخشیدن به «خط اعتباری ۵ میلیارد دلاری، سه طرح نیروگاهی، دو طرح ریلی و ترانزیتی» و «مشارکت درحوزه توسعه میادین گاز و نفت، احداث پترو پالایشگاه‌ها، انتقال تکنولوژی و تجهیزات فناورانه» بدست آمد و اسناد «مهمی» امضا شد.
اما بررسی سوابق همکاری دو کشور در دهه اخیر اجرای این ادعاها را با تردیدهای جدی مواجه میسازد. مشابه این حرف‌ها و حتی ادعاهای بزرگتر در دولت‌های روحانی و احمدی‌نژاد زده شد اما دولت روسیه هیچگاه آنها را اجرا نکرد. به عنوان نمونه رضا اردکانیان در سال ۲۰۱۹ مدعی شد که روسیه ده میلیارد دلار سرمایه گذاری در ایران می کند. امری که تا کنون محقق نشده و احتمال می‌رود که وعده رئیسی نیز فرجام مشابهی پیدا کند.
شرکت‌های روسی به دلیل اینکه مبادلات و مزیت‌های بزرگتری در دنیا دارند حاضر نیستند به دلیل حضور در بازار ایران منافع خود را به خطر بیاندازند. بعد از برجام علی‌رغم اینکه سطح مبادلات تجاری روسیه در ایران نسبت به قبل تقریبا دو برابر شد اما به دو میلیارد دلار هم نرسید که به اندازه چشمگیری کمتر از میزان مبادله در دولت دوم احمدی‌نژاد (۴/۳ میلیارد دلار) بود. اما مشابه تحریم‌های سنگین دوره ریاست‌جمهوری «باراک اوباما» سطح روابط تجاری روسیه بعد از اعمال تحریم‌های یکجانبه دولت «دونالد ترامپ» کاهش سریعی داشت. روسیه سرمایه گذاری به ارزش ۳/۱ میلیارد دلاری در ایجاد مسیر ریلی جدید برای اتصال ترکیه به ترکمنستان از طریق ایران که هشتاد درصد منابع مالی آن نیز از سوی بانک‌های روسی فایننس شده بود را بلافاصله بعد از خروج دولت آمریکا از برجام و تحمیل دوباره تحریم‌های سنگین متوقف کرد.
در شرایط فعلی همان الگو برقرار است. دولت روسیه بعید است انتظارات نظامی جمهوری‌اسلامی در فروش جنگ‌افزارهایی مانند «سوخو۳۵» و سامانه موشکی اس-۴۰۰ را برآورده سازد. تسریع و گسترش سرمایه‌گذاری روسیه در ایران و افرایش سطح مبادلات تجاری به تنش‌زدایی جمهوری‌اسلامی با غرب و رفع و یا کاهش چشمگیر تحریم‌ها پیوند خورده‌است؛ مگر اینکه روسیه و ناتو وارد تقابل مستقیم نظامی شده و یا اروپا و آمریکا به سمت اعمال تحریم‌های کمرشکن علیه روسیه اقدام کنند؛ امری که احتمال آن فعلا بالا نیست. در حوزه کشاورزی نیز پس فرستادن برخی از محصولات ایرانی به دلیل مشکلات بهداشتی عملی شدن افزایش واردات میوه و سبزیجات از ایران به روسیه را نیز زیر سئوال برده‌است. در سالیان گذشته تراز تجاری دو کشور به نفع روسیه افزایش یافته است. ایران در سال ۲۰۲۰ نزدیک به هفتصد هزار دلار کسری تراز بازرگانی با روسیه داشته است.
ابراهیم رئیسی از درک این واقعیت ناتوان است که گسترش روابط اقتصادی بین دو کشور امر اراده‌گرایانه‌ای نیست که بلافاصله بعد از توافق مقامات ارشد آنها حاصل شود. باید شرایط، امکانات، زمینه مناسب اقتصادی و توجیه فنی فراهم باشد. هنگامی که اوج مبادلات تجاری روسیه و ایران در سال کمی بیش از ۶| ۲ میلیارد دلار بوده است، حال چطور می‌شود به یک باره سطح روابط دو کشور به ده میلیارد دلار ارتقاء یابد!
در مجموع این دیدار برخلاف تبلیغات گسترده حکومتی دستاورد خاصی جز یک سری وعده‌های نسیه نداشت که نقد کردن آنها از یک سو به فرجام مذاکرات وین ارتباط دارد و از سوی دیگر در "رسیدن منازعه اوکراین به نقطه جوش" و یا "توافق روسیه و ناتو" بستگی دارد. روسیه ایران را در سطح یک کشور در حیات خلوت خود نگریسته و در بازی بزرگان دنیا جایگاه ویژه‌ای برای آن قائل نیست. روسیه کاهش مخاطرات جمهوری‌اسلامی برای ثبات جهانی را با جلو بردن سیاست خارجی توسعه‌طلبانه وهماوردی با غرب و حفظ رابطه خوب با کشورهای عربی رقیب ایران گره زده‌است.
باید توجه داشت که روسیه در نهایت یک کشور اروپایی بوده و منافع بیشتری در روابط خوب با غرب نسبت به ایران قائل است که علاوه بر اشتراکات، با آن تعارض منافع نیزدر حوزه انرژِی و ژئوپلتیک آسیای میانه دارد.
مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.