تاریخچه جایزه نوبل؛ اهداکننده‌ای با وجدان ناراحت
۱۳۹۵ مهر ۱۲, دوشنبه
همه چیز با یک انفجار آغاز شد. اختراع دینامیت ثروت عظیمی را در قرن نوزدهم برای آلفرد نوبل به بار آورد. اما نیروی محرکه‌‌ای که نوبل را به سوی این اختراع کشاند تجربه‌ای شخصی و دردناک بود: جوان‌ترین برادر آلفرد نوبل هنگام انجام آزمایش با ماده بسیار خطرناک نیتروگلیسرین (رایج‌ترین ماده منفجره در آن زمان) جان خود را از دست داد. این بود که نوبل تصمیم گرفت ماده منفجره‌ای را اختراع کند که بتوان بی‌خطر از آن استفاده کرد.
در پی آن گویا نوبل بر اثر یک اتفاق کشف کرد که ترکیب نیتروگلیسرین و خاک دیاتومه ماده منفجره خوبی به دست می‌دهد که در ضمن می‌تواند بدون خطر حمل شود. بدین ترتیب دینامیت اختراع شد. او از سال ۱۸۶۷ به تولید این ماده منفجره در کارخانه خودش در نزدیکی شهر "گیست‌هاخت" آلمان (امروزه واقع در ایالت شلسویگ-هولشتاین) پرداخت. اینکه او خود را صلح‌دوست می‌دانست و در عین حال یکی از سلاح‌های مهم جنگ را تولید می‌کرد از نظر تاریخدانان یکی از "وارونه‌کاری‌های تاریخ" بوده است.
نخستین برندگان نوبل
آلفرد نوبل تا زمان درگذشتش در سال ۱۸۹۶ بیش از ۳۵۰ اختراع را به نام خود ثبت کرد و به تأسیس چندین شرکت و آزمایشگاه در بیش از ۲۰ کشور پرداخت. او توانست از این راه ثروت عظیمی بیاندوزد.
نوبل در وصیت‌نامه خود تعیین کرد که ثروت او پس از مرگش در خدمت تاسیس بنیادی قرار گیرد که هر سال بهترین دانشمندان جهان را برگزیند. معیار اعطای جایزه به یک دانشمند به خواست او باید این باشد که "این شخص در سال گذشته بزرگترین فایده را به بشریت رسانده باشد".
پنج سال بعد، در سال ۱۹۰۱، نخستین جوایز نوبل اهدا شدند. در میان برندگان نوبل آن سال ویلهلم کنراد رونتگن، فیزیکدان آلمانی و کاشف اشعه ایکس بود. کشف اشعه ایکس باعث گسترش امکانات پزشکان برای تشخیص بیماری‌ها شد. اشعه ایکس بعدها نیز برای تحقیق درباره مواد رادیواکتیو حائز اهمیت فراوان بود. در همان سال امیل آدولف فون بهرینگ، پزشک آلمانی نیز به خاطر کشف سرم بیماری‌های دیفتری و کزاز به دریافت جایزه نوبل نائل آمد.
جایزه نوبل اقتصاد از سال ۱۹۶۹
محققان بزرگ آلمانی دیگری چون آلبرت اینشتین و ماکس پلانک نیز برنده جایزه نوبل بوده‌اند. در رشته‌های دیگر نیز برای نمونه ماری کوری در شیمی، روبرت کخ در پزشکی و توماس مان در ادبیات جایزه نوبل را دریافت کردند. از سال ۱۹۶۹ نوبل رشته اقتصاد نیز به جوایز نوبل اضافه شد.
جایزه صلح برای آلفرد نوبل از اهمیت ویژه‌‌ای برخوردار بود. این جایزه نوعی جبران مافات بود به خاطر اختراع او، دینامیت، که استفاده از آن در جنگ‌ها موجب مرگ هزاران نفر شده بود. نوبل هنگام تولید دینامیت بیش از هر چیز به استفاده از آن برای بهره‌برداری از معادن و ساخت راه‌آهن فکر کرده بود. او در پایان عمرش دچار عذاب وجدانی شدید بود و خود را در کشته شدن انسان‌ها در جنگ مقصر می‌دانست.
بخصوص رابطه دوستی نوبل با برتا فون سوتنر، رمان‌نویس و فعال صلح‌طلب اتریشی که در سال ۱۹۰۵ جایزه نوبل صلح را دریافت کرد، ایده‌های صلح‌جویانه را در او تقویت کرد. نوبل درباره آرزوی خود برای برقراری صلح در جهان نوشته است: «دلم می‌خواهد وسیله یا ماشینی با چنان تاثیری اختراع کنم که هر گونه جنگ در آینده را ناممکن کند.»
اهدای جوایز بوسیله چهار کمیته
جوایز نوبل به طور رسمی در تاریخ ۱۰ دسامبر، سالمرگ آلفرد نوبل، اهدا می‌شوند. اما نام برندگان جوایز نوبل در ماه اکتبر اعلام می‌گردد. چهار کمیته درباره برندگان تصمیم می‌گیرند: آکادمی سلطنتی علوم سوئد (فیزیک، شیمی، اقتصاد)، مجمع نوبل انستیتوی کارولینسکا (فیزیولوژی یا پزشکی) و آکادمی سوئد (ادبیات).
جایزه نوبل صلح را کمیته جایزه نوبل نروژ اعطا می‌کند که متشکل از پنج نفر است. این پنج نفر توسط پارلمان نروژ انتخاب می‌شوند. سوئد و نروژ در زمان زندگی نوبل اتحادیه‌ای را تشکیل می‌دادند که در سال ۱۹۰۵ به طور مسالمت‌آمیز منحل شد و نوبل می‌خواست که هر دو بخش سرزمین پدری‌اش را در روند اهدای جوایز شرکت دهد.
در کنار شهرت و افتخار حدود ۹۰۰ هزار یورو عاید هر یک از برندگان جایزه نوبل می‌شود.
تلفن به برندگان
برندگان جایزه نوبل همواره از طریق تلفن از برنده شدن خود باخبر می‌شوند و به طور رسمی به آنها گفته می‌شود که مهم‌ترین جایزه علمی دنیا نصیب‌شان شده است. از این رو بسیاری از محققان برجسته دنیا از آغاز ماه اکتبر از تلفن‌شان غافل نمی‌شوند.
بدین ترتیب گاه صحنه‌هایی خنده‌دار یا بی‌همتا به وجود می‌آید: دانشمندان آمریکایی که بر اثر زنگ تلفن از خواب عمیق بیدار شده‌اند و طول می‌کشد تا بفهمند چه چیز به آنها گفته می‌شود؛ مزاحم‌های تلفنی محض خنده از طرف کمیته نوبل به محققانی که جایزه‌ای نبرده‌اند زنگ می‌زنند و به آنها می‌گویند که جایزه نوبل قرار است به آنها اهدا بشود؛ محققانی که بر عکس فکر می‌کنند که تلفن کمیته نوبل به آنها شوخی‌ای بی‌مزه است.
در سال ۲۰۱۱ هیأت ژوری جایزه نوبل پزشکی را به رالف اشتاین‌مان اهدا کرد، اما این دانشمند سه روز پیش از اعلام تعلق جایزه به او از دنیا رفته بود.
باید گفت که بیشتر برندگان جایزه نوبل دست‌کم حدس می‌زنند که به عنوان برنده انتخاب خواهند شد، چون در هیأت ژوری هم محققان برجسته سراسر دنیا هستند که با یکدیگر در ارتباطند.