روز جهانی رقص؛ ایران و رقص‌هایش

کمیته تئاتر و رقص یونسکو روز ۲۹ آوریل را روز جهانی رقص اعلام کرده است. پس از انقلاب اسلامی، حکومت ایران رقص را جزء هنرهای ممنوعه اعلام کرد. با این همه، رقص با عنوان "حرکات موزن" به حیات خود ادامه داد و رقص‌های محلی اقوام مختلف ایرانی هر از گاه توانستند به مناسبت‌های مختلف فرصت تنفس بیابند؛ هنری که در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد.

گفته می‌شود که ورشرنگ رقصی است که در زمان حمله مغول‌ها ، که هرگونه تحرک نظامی ایرانیان ممنوع بودند مورد توجه قرار گرفت. سبزواری‌ها در پوشش این رقص در واقع مهارت‌های نظامی را تمرین می‌کردند. رقص ورشرنگ فلسفه‌ دیگری نیز دارد و از آن به عنوان آیین شکرگذاری پس از برداشت محصول کشاورزان یاد می‌شود.

هتن به معنی کرانه‌های کوه یا شیربیشه و نوعی سماع عارفانه است که در آن افراد دایره‌ای درست می‌کنند و در حال گردش پاهای خود را به زمین می‌کوبند. بعد به تدریج به رقص خود سرعت می‌دهند و در حال چرخیدن دست‌های خود را به هم می‌کوبند و دایره را کوچک‌تر می‌کنند.

این رقص شاید نمونه‌ای از شمشیربازی‌های ایران باستان باشد که در آن دونفر به صورت دایره‌ای می‌چرخند. آنها دو چوب در دست دارند و نفر اول چوب‌های خود را به چوب‌های نفر دوم می‌زند و هر که چوبش شکسته شود، از دایره بیرون می‌رود. این رقص در خراسان و سیستان و بلوچستان به شکلی تقریبا مشابه اجرا می‌شود.

کرمانجی چون رقص‌های شرق و مرکز خراسان در دایره و دور انجام می‌گیرد و بصورت زنجیره‌ای و سلسله‌ای است. نخست با ریتمی آرام و سنگین آغاز و به مرور تند و تندتر می‌شود. ادوار رقص بعد از آرام شدن و تند شدن دوباره از سر گرفته می‌شود و همواره پس از همهمه و حرکت‌های تند، ریتم آهسته می‌شود.

از انواع رقص زنانه سیستانی می‌توان به رقص چاپی اشاره کرد که صورت ویژه آن کوبیدن متناوب پا بر زمین به دنبال ضرب‌های مشخص ساز دایره می‌باشد.

در میان رقص‌های مردانه سیستان و بلوچستان می‌توان به رقص شمشیر و یا صورت ساده‌تر آن یعنی رقص چوب اشاره کرد که به همراه دهل و ساز اجرا می‌شوند.

رقص کردی بخشی از آیین‌های نمایشی کردها است که بصورت گروهی و به شکل حلقه‌ای ناکامل مرکب از رقصندگان زن و مرد در حالی اجرا می‌شود که پنجه دست‌هایشان به هم گره خورده است و از چپ به راست در حرکت هستند.

رقص دو دستماله، لب‌لان، چپی، پشت‌پا، گریان (گهریان به معنی گشتن)، زنگی یا زندی، سه‌جار، خان‌امیری، فتاح پاشایی و سه‌پایی از جمله انواع رقص‌های کردی هستند که در ریتم و نحوه اجرا با هم تفاوت دارند.

زنان مردان با لباس‌های محلی در یک دایره بزرگ این رقص را اجرا می‌کنند. رقصنده‌ها معمولا دستمال‌های رنگی در دست دارد و همراه با حرکت پاها و نوای نی و نقاره دستان خود را بالا و پایین می‌برند.

رقص با موسقی سنتی که تشمال گفته می‌شود همراه است. تشمال از کرنا (سرنا) و دهل (طبل) تشکیل شده است. نوع کوچک این ساز که به آن ساز چپ می‌گویند را در مراسم عزاداری می‌نوازند.

ساکنان استان‌های شمالی ایران نیز رقص‌های محلی مختلفی را اجرا می‌کنند. رقص قاسم‌آبادی و رقص برنج از جمله آن‌ها هستند.

یَزله یا هوسه یکی از گونه‌های رایج موسیقی محلی جنوب ایران است. یزله به وسیله گروهی از خوانندگان غیرحرفه‌ای اجرا می‌شود و با دست زدن و پا کوبیدن همراه است. یزله به جز در خوزستان در استان‌های جنوب ایران نیز رواج دارد گرچه شکل اجرای آنها اندکی متفاوت است. یزله در اعیاد و مراسم‌های اجتماعی اجرا می‌شود. گاهی نیز شکل اعتراضی به خود می‌گیرد.

نوعی دیگر از رقص که در جنوب ایران رواج دارد، رقص بندری است. این رقص با حرکات سریع سینه و دست‌ها همراه است و ریتمی تند دارد که گاهی با دست زدن‌های ریتمیک نیز همراه می‌شود. در شهرهای مختلف جنوب ایران نحوه اجرای آن اندکی متفاوت است.

در میان رقص های فولکلور ایرانی، رقص "باباکرم" بازمانده از دهه ۲۰ شمسی و از رقص‌های به اصطلاح کوچه بازاری و تخته حوضی است. در بابا کرم از حرکت شانه و کمر استفاده می‌شود و رقاص لباس سیاه و سفید جاهلی بر تن می‌کند و معمولاً لنگی را بر گردن آویزان کرده و از آن در طول اجرای رقص استفاده می‌کند.

سماع به نوعی از رقص صوفیه شامل چرخش بدن همراه با حالت خلسه برای اهداف معنوی گفته می‌شود. در سماع مولانا دستی که به سوی آسمان است، نماد دریافت فیض مبدأ هستی، و دستی که به سوی زمین است نماد بخشش به کل موجودات است و انسان در این میان به عنوان واسطه مطرح است. لباس نیز در سماع حائز اهمیت است؛ لباسی سفید با دامن بلند که نمادی از روح یا جهان روحانی است که فرشتگان را به ذهن می‌آورد. عکس: رقص سماع در ترکیه

فرقه‌های مختلف دراویش مراسم خود را به اشکال مختلف برگزار می‌کنند. در برخی اجراها‌، مراسم نیایش به صورت رقص انجام می‌گیرد. به عنوان نمونه دراویش ‌قادری ‌در ذکر "هره" به‌طور ایستاه ‌حلقه‌ای‌تشکیل‌می‌دهند و خلیفه ‌در وسط‌ ایستاده‌ و رهبری‌ذکر را به‌عهده‌می‌گیرد. این‌ذکر با آهنگ ‌طبل‌، دف ‌و شمشال ‌همراه‌است‌.

رقص‌های آذربایجانی از سری رقص‌های فولکلوریک هستند که از نسلی به نسل بعدی منتقل و در این پروسه توسعه و شکل گرفته‌اند. در حال حاضر از این رقص‌ها در مجالس عروسی در ایران و جمهوری آذربایجان استفاده می‌شود. ده‌ها نوع رقص آذری وجود دارد که از ان جمله می‌توان به جنگی، انزلی، آسما کسمه، ساری گلین، مارال، آغ چیچک، دیلیجان، عاشق‌آبادی، ناز ایلمه، چوپان رقصی و آغ چیچک اشاره کرد‌.

ترکمن‌ها آیین‌های سنتی رازآلودی دارند؛ از ذکر خنجر که همراه با حرکات موزون و آواهای عجیب است تا پرخوانی یا پری‌خوانی‌هایشان که ریشه در هزاران سال پیش دارد. می‌گویند ریشه‌های این آیین به دوران پیش از میلاد و زندگی شمن‌ها بازمی‌گردد. شمن‌ها به نقاطی می‌رفتند که پای هیچ انسانی به آن نمی‌رسید و ساعت‌ها در کنار آتش می‌چرخیدند و با خواندن ذکرهایی به عالم ماوراء وصل می‌شدند.