جمعیت افغان‌های مقیم ایران چقدر است؟
۱۳۹۸ اردیبهشت ۲۳, دوشنبه
عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران، شام چهارشنبه ۱۸ ثور ۱۳۹۸ در برنامه گفت‌وگوی خبری شبکه دو تلویزیون ایران گفته است: «در حال حاضر بیش از سه میلیون شهروند افغان در ایران زندگی می‌کنند.»
آمار احصائیه
برای بررسی این موضوع پیش از هر چیز آمارهای رسمی و داده‌های سرشماری‌های انجام شده مرکز آمار ایران را مرور کردیم.
بر اساس آخرین احصائیه انجام شده در ایران، جمعیت افغان‌های مقیم ایران در ماه عقرب ۱۳۹۵ دقیقا یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر گزارش شده است. این رقم حدود ۹۶ درصد جمعیت کل اتباع خارجی ایران و تقریبا نصف عددی است که از سوی آقای عراقچی اعلام شده است. در این سرشماری ۱۰۵ هزار و ۶۰ نفر هم تابعیت خود را اعلام نکرده‌اند. در سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت افغان های مقیم ایران یک ملیون و ۴۵۲ هزار و ۵۱۳ نفر و در سال ۱۳۸۵، یک میلیون و ۲۰۶ هزار و ۱۰۷ نفر اعلام شده است.
آمار ارائه شده از سوی مسئولان ایران
با این همه سال‌ها است مسئولان دولتی در ایران، از حضور بین دو و نیم تا سه میلیون مهاجر افغان در ایران صحبت می‌کنند.
از جمله می‌توان به اظهارات عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر امور داخله ایران در ماه ثور ۱۳۹۴ اشاره کرد که در پاسخ به پرسش نمایندگان مجلس گفته بود: «دومیلیون و ۵۰۰ هزار افغان در ایران حضور دارند. یک میلیون نفر از این مهاجران در قالب طرح آمایش‌اند به نحوی که کارت حضور و اقامت دارند و با محدودیت‌هایی زیر نظر مراقبت ها و قوانین جمهوری اسلامی در کشورمان زندگی می‌کنند. حدود ۴۵۰ هزار نفر از آنان نیز گذرنامه دریافت کردند و ورودشان به کشورمان قانونی است اما متاسفانه تعداد یک میلیون نفر از این افغانها به طور غیر مجاز در کشورمان حضور دارند.»
یا در اظهار نظر دیگری سید تقی قائمی، مدیر کل پیشین اتباع و مهاجرین خارجی وزارت داخله ایران در سال ۱۳۸۹ گفته بود: «حدود یک میلیون مهاجر قانونی و حدود دو میلیون مهاجر غیر قانونی در ایران زندگی می‌کنند که فقط سه درصد از آنها در کمپ ها بوده و مابقی در شهر ها زندگی می‌کنند و از سوی دیگر، حمایت های بین المللی هم فقط برای آن مقدار کمی که در کمپ ها زندگی می‌کنند تعلق گرفته است.»
آمارهای خارجی و بین‌المللی
برای بررسی صحت این آمار سعی کردیم آن را با داده‌ها و گزارش‌های بین‌المللی و گزارش‌منابعی از افغان مطابقت دهیم.
در یک گزارش که در ماه جوزای ۱۳۹۵ در دویچه‌وله منتشر شده، به نقل از «وزارت مهاجرین افغانستان» جمعیت کل مهاجران افغان در سراسر دنیا هفت میلیون نفر و جمعیت مهاجران ساکن در ایران دو میلیون و ۴۰۰ هزار نفر اعلام شده است.
این عدد نزدیک به آماری است که در سال ۲۰۱۳ (۹۲-۱۳۹۱) در پروفایل مهاجرت افغانستان در سازمان ملل منتشر شده است. در این گزارش، ایران با آمار دو میلیون و ۲۹۹ هزار و ۶۷۶ مهاجر افغان بعد از پاکستان دومین مقصد مهاجران افغان است.
با این حال روند بازگشت مهاجران افغان در سال‌های اخیر شدت گرفته است. سازمان بین‌المللی مهاجرت در گزارشی اعلام کرده که در سال ۲۰۱۸، بیش از ۷۷۳ هزار تن مهاجر غیرقانونی از ایران به افغانستان بازگشته‌اند.
این عدد در سال ۲۰۱۷، حدود ۶۱۰ هزار و در سال ۲۰۱۶، بیش از ۴۴۳ هزار مهاجر بوده است.
آمار مهاجران افغان شاغل در ایران
عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران، شام چهارشنبه ۱۸ ثور ۱۳۹۸ در برنامه گفت‌وگوی خبری شبکه دو تلویزیون ایران گفته است: «[شهروندان افغان] بر اساس برخی از برآوردها بیش از دو میلیون فرصت شغلی را در اختیار دارند و برآورد می‌شود که سالانه سه تا چهار میلیارد یورو از کشور ما خارج می‌شود.»
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایران بر اساس نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، گزارش مفصلی با عنوان "بررسی ویژگی‌ها و وضع فعالیت‌اتباع خارجی در کشور" منتشر کرده است.
بر اساس این گزارش جمعیت رسمی کل اتباع خارجی یک میلیون و ۶۵۴ هزار و ۳۸۸ نفر محاسبه شده که حدود ۹۶ درصد آنها را (دقیقا یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ تن) شهروندان افغانستان تشکیل می‌دهند. در این گزارش وضعیت اشتغال اتباع خارجی به تفکیک تابعیت آنها اعلام نشده، اما با توجه به نسبت بالای جمعیت شهروندان افغان می‌توان به استناد آمار اشتغال کل اتباع خارجی، برآوردی نسبتا دقیق از وضعیت اشتغال شهروندان افغانستان به دست آورد.
جمعیت سن کار (۱۰ ساله و بیشتر) کل اتباع خارجی یک میلیون و ۲۷۳ هزار و ۲۱۱ نفر اعلام شده است که حدود ۵۶۰ هزار نفر آنها جزء جمعیت فعال (آماده به کار) به حساب می‌آیند. بیش از ۷۰۴ هزار نفر جمعیت غیرفعال هم در چهار گروه "محصل"، "خانه‌دار"، "دارای درآمد بدون کار" و "سایر" دسته‌بندی شده‌اند.
طبق برآوردهای مرکز آمار ایران، در سال ۱۳۹۵ تعداد کل شاغلان خارجی در ایران ۵۳۸ هزار و ۶۴۶ نفر گزارش شده است که سرجمع ۱۹/ ۰ درصد کل جمعیت شاغلان این کشور را تشکیل می‌دهند.
با این حساب از جمعیت کل اتباع خارجی رسما یک میلیون و ۱۱۵ هزار نفر فاقد شغل‌اند که اگر نسبت افغان ها را حساب کنیم، با قطعیت می‌توان گفت بیش از یک میلیون افغان در ایران فاقد شغل‌اند.
با این همه جمعیت مهاجران افغان در ایران بیش از آمار سرشماری است. بر اساس برآوردهای معتبر داخلی و خارجی جمعیت مهاجران افغانستان بین دو میلیون و ۳۰۰ تا دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است. اختلاف این عدد با آمار سرشماری بین ۶۰۰ تا ۹۰۰ هزار نفر است. این افراد را مهاجران غیرقانونی و افرادی تشکیل می‌دهند که یا مهاجر غیرقانونی‌اند و یا کسانی‌اند که در فرایند آمارگیری از قلم افتاده‌اند.
حتی اگر فرض کنیم همه این افراد هم در بازار غیررسمی ایران مشغول کار و فعالیت باشند، جمعیت شاغل بیش از یک و نیم میلیون نفر نخواهد شد.
باز هم اگر خوش‌بینانه فرض کنیم هر کدام از این افراد، ماهانه به اندازه حداقل دستمزد یک کارگر در سال ۹۷ برای خانواده‌های خود در افغانستان پول فرستاده باشند، سالی ۱۴ میلیون تومان پول از ایران به خارج فرستاده‌اند. این عدد را حتی اگر به نرخ یورو ۱۰ هزار تومان هم حساب کنیم، هر افغان شاغل سالی ۱۴۰۰ یورو برای خانواده خود پول فرستاده است. یعنی در صورت بالاترین فرضیات ممکن باز هم حجم ارزی که از ایران خارج شده با نرخ بازار بیشتر از ۲ میلیارد یورو در سال نیست.
جمع‌بندی
آمارها و برآوردهایی که سازمان‌های معتبر و مقام‌های مسئول از جمعیت افغان های ایران ارائه کرده‌اند، متفاوت از هم است.
۱- در سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت مهاجران افغان یک میلیون و ۵۸۳ هزار نفر اعلام شده است.
۲- وزیر داخله ایران در اوایل سال ۱۳۹۴ جمعیت مهاجران افغان را دو و نیم میلیون نفر اعلام کرده که یک میلیون نفرشان مهاجر غیرقانونی‌اند.
۳- مدیر کل پیشین اتباع و مهاجرین خارجی وزارت داخله ایران در سال ۱۳۸۹ گفته بود حدود یک میلیون مهاجر قانونی و حدود دو میلیون مهاجر غیرقانونی در ایران زندگی می‌کنند. یک سال بعد مرکز آمار جمعیت افغان ها را در احصائیه ۱۳۹۰، حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر اعلام کرده بود.
۴- وزارت مهاجرین افغانستان در سال ۱۳۹۵ جمعیت افغان های ایران را دو میلیون و ۴۰۰ هزار نفر اعلام کرده است.
۵- بر اساس آمار منتشر شده در پروفایل مهاجرت افغانستان در سایت سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۱۳ حدود دو میلیون و ۳۰۰ هزار افغان در ایران حضور داشته‌اند.
قاعدتا آمار سرشماری باید دقیق‌ترین آمار در این زمینه باشد، اما با توجه به احتمال زیاد فرار مهاجران غیرقانونی از ماموران مرکز آمار، احتمال خطا در این آمار نیز زیاد است.
از سوی دیگر اگرچه هیچ یک از دو عدد اعلام شده از سوی دو منبع برابر با هم نیست، اما در اکثر آنها جمعیت مهاجران افغان کمتر از دو و نیم میلیون نفر گزارش شده است.
از سوی دیگر گزارش‌های معتبری وجود دارند که نشان می‌دهند فرایند بازگشت مهاجران غیرقانونی به افغانستان شدت گرفته، اما هیچ آمار یا گزارشی درباره ورود مهاجران غیرقانونی به ایران وجود ندارد.
شاید بتوان با تحلیل وضعیت سیاسی و امنیتی منطقه و همین طور وضعیت اقتصادی ایران در سال‌های اخیر، نتیجه گرفت که میل مهاجرت غیرقانونی به ایران تا حدود زیادی فروکش کرده یا دست کم به آن اضافه نشده است. با این حساب می‌توان گفت که آمار مهاجران غیرقانونی به نسبت چهار، پنج سال گذشته تغییری نکرده و آمار مهاجران قانونی با روند معمولی رشد جمعیت زیاد شده است.
با این حساب اگر فرض کنیم جمعیت مهاجران افغان در ایران چیزی بین آمار سازمان ملل، آمار وزارت مهاجرین افغانستان و آمار وزیر داخله ایران باشد، جمعیت کل افغان های مقیم ایران چیزی بین دو میلیون و ۳۰۰ تا دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است که با عدد گفته شده از سوی عباس عراقچی، ۵۰۰ تا ۸۰۰ هزار نفر اختلاف دارد. یعنی میزان آمار گفته شده بین ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر از برآوردهای معتبر و رسمی است.
با این حساب گزارش این قسمت از گفته آقای عراقچی را که گفته "در حال حاضر بیش از سه میلیون شهروند افغان در ایران زندگی می‌کنند"، نادرست ارزیابی می‌کند.
هم‌چنین بر اساس آمارهای رسمی، جمعیت کل اتباع خارجی شاغل در ایران حدود ۵۶۰ هزار نفر است. یعنی بر اساس آمارهای رسمی بیش از یک میلیون مهاجر افغان بر اساس تعریف رسمی اشتغال در ایران فاقد شغل‌هستند.
با این حساب حتی اگر کل مهاجران غیرقانونی و سرشماری‌نشده را هم به عنوان شاغل در نظر بگیریم، باز هم به عدد دو میلیون نفر نخواهیم رسید. یعنی در خوشبینانهترین حالت ممکن باز هم جمعیت افغان‌های صاحب شغل و درآمد در ایران کمتر از یک و نیم میلیون نفر خواهد بود.
با این فرض خوش‌بینانه و یک حساب دست بالا اگر فرض کنیم هر کدام از این افراد پولی معادل "حداقل دستمزد یک کارگر" را هم برای خانواده‌های خود در افغانستان بفرستند، باز هم میزان پول خارج شده از ایران به ازای هر فرد شاغل کمتر از ۱۴ میلیون تومان در سال و در حالت خوش‌بینانه یک و نیم میلیون شاغل، بیش از ۲۱هزار میلیارد تومان نخواهد شد. این میزان پول ایرانی همین امروز به قیمت یورو در سامانه سنا (۱۶۷۰۰ تومان) معادل یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون یورو است و در بهترین شرایط ارزی سال گذشته نیز به بیش از دو میلیارد یورو نمی‌رسد.
این ارقام که دست بالا و در خوشبینانهترین حالت ممکن برآورد شده‌اند، اختلاف قابل توجهی با عدد گفته شده از سوی عباس عراقچی دارد.
با این حساب به طور قطع این گفته معاون وزیر امور خارجه ایران هم که "شهروندان افغان در ایران دو میلیون فرصت شغلی دارند و سالانه سه تا چهار میلیارد یورو از کشور ما خارج می‌کنند"، نادرست و مغایر حساب و کتاب آمارها و برآوردهای معتبر است.
نویسنده: دویچه وله فارسی
منابع:
1- https://www.amar.org.ir/Portals/0/Files/fulltext/1395/n_ntsonvm_95-v2.pdf
2- https://www.amar.org.ir/Portals/0/sarshomari90/n_sarshomari90_2.pdf
3- https://esa.un.org/miggmgprofiles/indicators/files/Afghanistan.pdf
4- https://afghanistan.iom.int/sites/default/files/Reports/iom_afghanistan-return_of_undocumented_afghans-_situation_report_30_dec_2018_05_jan_2019_-_es_0.pdf
5- https://afghanistan.iom.int/sites/default/files/Reports/joint_returnee_report_iom_unhcr_final.pdf
6- https://afghanistan.iom.int/sites/default/files/Reports/iom_afghanistan_-_return_of_undocumented_afghans_from_pakistan_and_iran_-_2016_overview.pdf
7. http://www.amarkar.ir/handler/getfile.ashx?type=pub&id=606
8. https://rouhanimeter.com/fa/articles/2019-02-28-minimum-wage.html
9. https://www.sanarate.ir/