Ο Πέτερ Χάντκε μεταφράζει Ευριπίδη

Άρχισαν τα ψιλοβρόχια, τέλος του καλοκαιριού, τι μένει από το πολιτιστικό θέρος που εκπνέει. Σίγουρα πολλά, και στη Γερμανία και στην Ελλάδα, πολλά και διαφορετικά για τον καθένα. Σήμερα μια μόνο περίπτωση, απάνθισμα από τα καλοκαιρινά φεστιβάλ του γερμανόφωνο χώρου. Σε ένα από τα σημαντικότερα θέατρα αυτού του χώρου, στο περίφημο Burgtheater της Βιέννης, ανέβηκε η Ελένη του Ευριπίδη, ένα από τα δράματα που παίζονται λιγότερο σε σκηνοθεσία του Ελβετού Luc Bondy. Ίσως το θυμάστε αυτό το έργο για τη ματαιότητα του πολέμου, όπου ο Μενέλαος βρίσκει την ωραία Ελένη στη νήσο Φάρο της Αιγύπτου, εκεί ήταν όλα αυτά τα δεινά χρόνια του πολέμου και όχι στην Τροία όπου σφάζονταν γι’ αυτήν τα παλικάρια. Στην Τροία ήταν ένα φάντασμα, ένα αδειανό πουκάμισο. Η θεατρική κριτική στη Γερμανία ανέδειξε αυτή την παράσταση, άλλοι αποφάνθηκαν ότι ανταποκρίθηκε στα ζητούμενα του ευριπίδειου έργου, άλλοι βρήκαν τη σκηνοθεσία του Bondy κάπως διακοσμητική και απομακρυσμένη από τις τραγικές συγκρούσεις. Ας είναι.

Ένας αθόρυβος επισκέπτης

Εμάς η παράσταση μας ενδιαφέρει επειδή βασίστηκε σε μια εντελώς νέα μετάφραση της Ελένης που δεν φέρει την υπογραφή ούτε φιλολόγου, ούτε συνηθισμένου θεατρικού μεταφραστή, αλλά ενός καθαρόαιμου συγγραφέα με ροπή στα αρχαία ελληνικά. Το όνομά του: Πέτερ Χάντκε. Μάλιστα, αυτός ο κλασσικός πια εκπρόσωπος της μοντέρνας μεταπολεμικής λογοτεχνίας, αυτός ο επικριτής των δυτικών βεβαιοτήτων στη γιουγκοσλαβική κρίση, καταγίνεται και με τη μετάφραση αρχαίας τραγωδίας. Πρώτα ήταν ο Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου, μετά ο Οιδίπους επί Κολωνώ του Σοφοκλή και τώρα η ευριπίδεια Ελένη. Ο Χάντκε ένας αθόρυβος επισκέπτης χωρών και γλωσσικών επικρατειών. Ποιος τον πήρε είδηση αυτό το χειμώνα όταν πήγε στην Ελλάδα, για πολλοστή φορά, και επισκέφθηκε πάλι την Επίδαυρο, τους Δελφούς και τη Δωδώνη. Αλλά, όπως είπε σε μια του συνέντευξη, δεν ήταν αυτοί οι τόποι που κινούν την ψυχή του. «Αυτό που με κάνει να νιώσω κάτι, που με κινεί εσωτερικά, είναι η γλώσσα». Ιδού ο ποιητής μας με το Magnum Graecum, το μέγα δίπλωμα της ελληνικής, όπως σημείωσε με κάπως ζηλότυπο θαυμασμό ένας θεατρικός κριτικός.

Πως κυλάει μια μετάφραση;

Και τι κάνει ο Χάντκε, όταν αποφασίσει με μεταφράσει ένα αρχαίο κείμενο; Παίρνει από τη μια μια καλή έκδοση του κειμένου και από την άλλη ένα ελληνογερμανικό λεξικό του 1858. Τη συνέχεια ας μας την πει ο ίδιος: «Μα την αλήθεια, δεν έχω μεταφραστική μέθοδο. Είχα ρωτήσει την πρώτη φορά έναν κλασικό φιλόλογο, καθηγητή Πανεπιστημίου, τι να κάνω με τα εναλλασσόμενα μέτρα και με τα χορικά και με τους διαλόγους. Και μου είχε πει: απλά αφήστε το κείμενο να κυλίσει! Ναι, αυτή είναι ίσως η μόνη αρχή που ακολουθώ. Αλλά πρέπει να προηγηθεί η κατανόηση, πρέπει να καταλάβω κάθε λεξούλα και κάθε σχήμα λόγου και κάθε πρόταση. Αυτή η κατανόηση ξεκινά σαν βηματισμός που προϋποθέτει επίμονη σκέψη, αποτίμηση των δυνατοτήτων, ζύγισμα, λέξη προς λέξη, στίχο προς στίχο, μέχρις ότου αυτός ο βηματισμός δώσει τον ρυθμό του, τον ρυθμό της κατανόησης πια, και στη γερμανική απόδοση. Τότε ναι, μπορείς να αφήσεις πια όντως απλά το κείμενο να κυλίσει. Αλλά μόνο τότε.»

Σπύρος Μοσκόβου

Υπεύθ. σύνταξης: Σταμάτης Ασημένιος