O B' Παγκόσμιος Πόλεμος και η γερμανική ενοχή

Το κυρίαρχο συναίσθημα μεταξύ των επιζώντων μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στη Γερμανία δεν ήταν τόσο η χαρά όσο «πολύ περισσότερο μία απροσδιόριστη ανακούφιση», γράφει ο ιστορικός Γκέρχαρντ Μπρουν. Γεγονός είναι ότι η ανάμνηση είναι κάτι πολύ προσωπικό. Ένας πρώην στρατιώτης της Βέρμαχτ που βρέθηκε αιχμάλωτος σε σοβιετικό στρατόπεδο το 1945 έχει διαφορετικές μνήμες σε σχέση με έναν άμαχο που έμεινε σώος και αβλαβής. Όποιος έχασε την πατρίδα του στην ανατολική Πρωσία βίωσε το τέλος του πολέμου ως καταστροφή, σε αντίθεση με κάποιον εξόριστο Γερμανό στις ΗΠΑ, ο οποίος θεώρησε την 8η Μαΐου μέρα απελευθέρωσης.

Η μέρα που τελείωσε ο πόλεμος ερμηνεύθηκε με ποικίλους τρόπους. Το αίσθημα που ένωνε τις δύο Γερμανίες τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ήταν ότι αμφότερες υπέφεραν από τα δεινά του πολέμου, ενός πολέμου που, με βάση την προσέγγιση της εποχής, δεν εστίαζε στον πόλεμο εξόντωσης που είχε ξεκινήσει με γερμανική ευθύνη. Αυτή η προσέγγιση διαμόρφωσε μία συλλογική μνήμη που δαιμονοποιούσε τον Αδόλφο Χίτλερ και επέρριπτε την ευθύνη για τα γεγονότα του πολέμου εξολοκλήρου και αποκλειστικά στους ναζί, αγνοώντας την προσωπική ευθύνη που ενδέχεται να έφερε ο εκάστοτε πολίτης. Η περιβόητη «επιτυχής αποτίμηση του (γερμανικού) παρελθόντος» από τους ίδιους τους Γερμανούς κατέστη εφικτή αρκετά χρόνια αργότερα.

Θρήνος για τη γερμανική διχοτόμηση

Η 8η Μαΐου 1945 δεν είχε στις δύο πρώτες δεκαετίες μετά το τέλος του πολέμου σχεδόν καμία σημασία στη δημόσια ζωή της άλλοτε Δυτικής Γερμανίας. Ο θρήνος είχε αντικείμενο κυρίως τη διχοτόμηση των Γερμανιών και όχι τα θύματα. Μάλιστα δεν ήταν σπάνιες οι περιπτώσεις κορυφαίων πολιτικών -κυρίως από τις τάξεις των χριστιανοδημοκρατών- που δήλωναν πίστη στο Γερμανικό Ράιχ.

Διαφορετική ήταν η κατάσταση στη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας (DDR). Η κυβέρνηση του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας (SED) κύρηξε από την ημέρα της ίδρυσής της την 8η Μαΐου εθνική γιορτή για σαφείς λόγους προπαγάνδας. Η συνθηκολόγηση του Γερμανικού Ράιχ θεωρήθηκε νίκη του Κόκκινου Στρατού επί του φασισμού. Ως εκ τούτου, μέχρι τη χρονιά που έπεσε το Τείχος, το 1989, ο επίσημος κρατικός εορτασμός της 8ης Μαΐου στην DDR ερχόταν να υπογραμμίσει τους στενούς δεσμούς με τη Σοβιετική Ένωση. Ο εθνικοσοσιαλισμός αντιμετωπίστηκε επίσημα ως φασισμός, ένα ιστορικό κεφάλαιο που είχε κλείσει οριστικά για την ηγεσία του SED.

Αντιθέτως, στην πρώην Δυτική Γερμανία η επίσημη κρατική αλλά και η στάση της κοινωνίας απέναντι στην 8η Μαΐου ακολούθησε μία πορεία μετασχηματισμών και αναθεωρήσεων. Η εξελικτική διαδικασία που οδήγησε από το συλλογικό αίσθημα της ήττας στην υιοθέτηση του όρου «απελευθέρωση» διήρκεσε δεκαετίες.

Συμβολική παραδοχή της γερμανικής ενοχής

«Ένας λαός που πέτυχε τέτοια οικονομικά επιτεύγματα έχει δικαίωμα να μην θέλει να ακούει πλέον τίποτα για το Άουσβιτς», φέρεται να δήλωσε το 1968 ο Φραντς-Γιόζεφ Στράους, τότε υπουργός Οικονομικών της Δυτικής Γερμανίας. Ο ισχυρός χριστιανοκοινωνιστής πολιτικός δεν προσέφυγε στη δικαιοσύνη για να διαψεύσει τη φράση που του αποδιδόταν και είχε δημοσιευθεί επανειλημμένα στον τύπο. Ήταν μία φράση ενδεικτική της έμφασης που δινόταν στην οικονομική ανάκαμψη της χώρας σε συνδυασμό με την απώθηση της ενοχής για τα γεγονότα του πολέμου. Διαμετρικά αντίθετη ήταν η χειρονομία του Βίλι Μπραντ στις 7 Δεκεμβρίου 1970 στη Βαρσοβία. Ο τότε γερμανός καγκελάριος προέβη σε γονυκλισία μπροστά στο μνημείο του γκέτο της πολωνικής πρωτεύουσας, ζητώντας με αυτόν το συμβολικό τρόπο συγχώρεση από τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας.

Αυτή η κίνηση ερμηνεύθηκε ως «η πρώτη πραγματική συμβολική αναγνώριση της γερμανικής ενοχής», εκτιμά ο ιστορικός Πέτερ Χούρελμαν. Μία κίνηση ενδεικτική της αλλαγής στάσης που άρχισε να παραμερίζει τη δεκαετία του 1970 την παλαιά θέση περί γερμανικής ήττας.

Η ομιλία-ορόσημο του Ρίχαρντ φον Βάιτσεκερ

Η δεκαετία του 1980 σημαδεύτηκε εν μέρει από έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις γύρω από την ιστορική θεώρηση της 8ης Μαΐου. Ορόσημο αποτέλεσε η ομιλία του γερμανού προέδρου Ρίχαρντ φον Βάιτσεκερ στις 8 Μαΐου 1985, 40 χρόνια μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η ιστορική εκείνη ομιλία του γερμανού προέδρου έδωσε νέο περιεχόμενο σε αυτήν την κομβική ημερομηνία, μεθερμηνεύοντάς την από ημέρα ήττας σε ημέρα απελευθέρωσης από το ναζιστικό καθεστώς.

Η ιστορία του εθνικοσοσιαλισμού κατέχει αναμφίβολα εδώ και πολλά χρόνια περίοπτη θέση στη Γερμανία. Η τηλεόραση, οι εφημερίδες και οι εκδοτικοί οίκοι έχουν θέσει σε λειτουργία μια μηχανή διατήρησης της μνήμης, δίνοντας μάχη για να κερδίσουν την προτίμηση θεατών και αναγνωστών.

Παράλληλα έκανε την εμφάνισή του και ένα ιστορικό αφήγημα που επιχειρεί να εμφανίσει τους Γερμανούς ως θύματα της εποχής του Χίτλερ. Υποστηρίζοντας ότι και οι Γερμανοί υπέστησαν εκτοπισμούς, βιασμούς και έπεσαν θύματα βομβαρδισμών δημιουργείται γόνιμο έδαφος για μία επειικέστερη κρίση στο ζήτημα της ενοχής και των ευθυνών της Γερμανίας και των Γερμανών. Μία θεώρηση που «συγχέει τη διάκριση μεταξύ θυτών, θυμάτων και συνεργών», εκτιμά ο ιστορικός Νόρμπερτ Φράι.

Volker Wagener / Άρης Καλτιριμτζής